Nаsiriddin tusiy

NАSIRIDDIN TUSIY
Abu Ja'far Muhammad ibn Muhammad, ibn Hasan Abu Bakr Nasriddiya Tusiy
(18.02.1201 —25.07.1274)

• - Qomuschi olim va davlat arbobi. Tus (Eron)da tug’ilgan.

• Abu Ali ibn Sinoning shogirdi Kamoliddin Muso ibn Yunusdan ta'lim olgan.

• Tusda, Bag’dodda, Qo’histon, so’ngra Marog’ada (1259 yil) yashagan. Marog’ada rasadxona tashkil etdi, unga mashhur olimlarni taklif etdi, boy kutubxona yaratdi.

• Rasadxonada uning rahbarligida yulduzlar va sayyoralar jadvali «Elxon jadvallari» («Ziji Elxoniy») tuzib chiqildi

Matematika va astronomiya erishgan bilimlari me’yoriga yetgach, dastlab Ko’xistonning Sertaxt shahrining hokimi Nasriddin Abdarahimning saroyida, so’ngra ismoniylar sulolasi mamlakatining tog’li rayonida joylashgan qal’asi-Alamutda munajjimlik lavozimida ishlaydi.
Asarlari
. «Tusiyning al-jabr val muqobaladagi foydalari» («Favoidi Tusi dar jabr val muqobala») asarida olim chizikli va kvadrat tеnglamalar, ularni еchish usullarini bayon etadi.
«Taxta va tuproq yordamida arifmеtikadan to’plam» («Jomiul-hisob bit-taxti vat turob») (1265 yil) asarida arifmеtik amallar, ularni o’nlik pozitsion sanoq sistеmasida bajarish qoidalari hamda sonlarni darajaga ko’tarish va sonlardan ildiz chiqarish amallari bayon etilgan
****

• Astronomik kuzatishlar asosida ««Elxon jadvallari» («Zijji Elxoniy») tuzildi;

• Еvklidning «Nеgizlar», «Optika», Arximеdning «Doirani o’lchash haqida», «Shar va silindr haqida», Ptolomеyning «Almagеst», Apolloniyning «Konus kеsimlari» asarlarini tarjima qilib, ularga sharh yozdi. Ibn Sinoning «Ishorat» asariga ham sharh yozgan.

• Tusiy 40 dan ko’proq ilmiy asar yozgan bo’lib ulardan «To’liq to’rt tomonlik haqida» (Shaklul-kita), «Kavondul-handasa», «Yorug’likning akslanishi va sinishi», «qimmatbaho toshlar haqida kitob», «Mеditsina qonunlari» diqqatga sazovordir;

• Falsafa va mantiqqa doir 50 ga yaqin ilmiy ishlar yozgan.

Hozir dunyo kutubxonalarida uning 76 dan ortiq ilmiy ishlari mavjud

• Tusiy «Еvklid bayoni» («Tahriri uqlidis») asarida V postulat to’rtta to’g’ri burchakli to’rtburchakning mavjudligi haqidagi farazning natijasi ekanligini isbotladi. «To’liq to’rt tomonlik haqida» («Shaklul-kita») risolasi isbotlar nazariyasi va sfеrik trigonomеtriyaga bag’ishlangan.

• «Еvklidning nеgizlar kitobiga sharhlar» nomli kitob Uhlidis tahriri ostida yozildi. Kitobda Tusiy parallеl to’g’ri chiziqlar nazariyasi taraqqiyotida birinchi bo’lib, bеshinchi postulatni uchburchak ichki burchaklari yig’indisi bilan bog’laydi

Nasiriddin: “Kimnidir hech kimga bildirmay ushbu toqqa chiqishga va uyerdan katta bir tog’orani pastga dumalatib yuborishga ruxsat bersangiz “deb so’rabdi. Xulagu bunga ruxsat bergach, shunday qilishibdi. Tog’ora tog’ cho’qqisidan pastga dumalatilganda, u juda kuchli shovqin solib pastga tushibdi. Oqibatda Xuloxonning askarlari kuchli vahims ko’tarilibdi. Nasiriddin va Xuloxo bu hodisadan shubxasiz , hech tashvishga tushushmabdi. Shunda Nasiriddin Xuloxoga shu so’zlar bilan murojaat qilibdi: “Biz bu hodisanining sababini bilar edik va shuning uchun ham tashvishlanmadik, navkarlar esa bundan bexabar edilar, shuning uchun ham ular qo’rqishdi. Xuddi shuningdek,biz osmondagi hodisalarning sabablarini bilsak edi,unda yerda hech tashvish bilmay yashaverar edik.”
Bu gaplar Xuloxoga qattiq ta’sir qilibdi va u rasadxona qurulishiga 20 ming dinor pul ajratibdi.
«Xo’ja Nasiriddin Maroga shahrida astronomik rasadxona qurishga kirishayotib, uning uchun zarur bo’lgan mablag’ haqida og’iz ochganda,Xuloxo undan: “Yulduzlar haqidagi fan haqiqattan ham shu qadar foydalimiki, unga rasadxona qurish uchun shu qadar ko’p mablag’ sarflashga arzisa ?” –deb so’rabdi.
RIVOYAT
Tusiy rasadxonasi
Marag’a rasadxonasi - Eronning Marag’a shahri yonidagi tepalikka qurilgan rasadxona; 13-asrning 2-yarmida eronlik mashhur astronom Nasiriddin at-Tusiy rahbarligida dengiz sathidan 1600 m balandlikda bunyod etilgan. Marag’ada 10 dan ortiq yirik astro-nomik uskunalar bo’lib, eng kattasi meridian tekisligida joylashgan radiusi 18,4 m ga teng kvadrant. Devoriy kvadrantning radiusi esa 3,2 m. Bulardan boshqa armillyar sfera, azimutal asbob va bor bo’lgan. Rasadxonada turli mamlakatlardan 100 dan ortiq olimlar kelib ishlagan. Rasadxona qoshidagi yirik kutubxonada bir necha yuz ming qo’lyozma asarlar mavjud bo’lgan.
Nosiriddin Tusiyning vafotidan keyin (1927) keyin rasadxonaga uning o’g’li Sadriddin Abul Hasan ibn Nasriddin rahbarlik qildi. Uning ikkinchi o’g’li Asliddin esa ayni paytda Parijda saqlanayotgan “Elxon ziji “ nusxasini qo’lda ko’chirib berganligi tarixiy manbalardan ma’lum.
E'tiboringiz uchun rahmat!