Nasimxon rahmonov

Budda oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot 
Reja: 
1.
 
Buddaviylik haqida qisqacha ma‟lumot. 
2.
 
Buddaning va‟dalari va ularning ahamiyati. 
3.
 
“Oltun yorug„”ning yaratilishi, tarjimalari. 
4.
 
Maxayana mazhabi. 
5.
 
“Oltun yorug„”dagi afsonalar. 
6.
 
“Oltun yorug„” o„gitlari. 
7.
 
“Oltun yorug„” falsafasi. 
 
Buddaviylik haqida qisqacha ma‟lumot 
Buddaviylik dunyodagi yirik, keng tarqalgan dinlar – islom va masihiylik 
(xristianlik)dan ham qadimiydir. Budda degan nom sanskritcha bo‗lib, ―ong 
tiniqlashuvi‖ ma‘nosini bildiradi. Buddaning hayotini tasvirlaydigan hikoyalar 
chadik deb ataladi va mifologik mazmunga yo‗g‗rilgan bo‗lib. ―xudoning odami‖ 
timsolini gavdalantiradi.
Budda tarixiy shaxs sifatida talqin qilinadi. Tirik mavjudotlarni azob-
uqubatlardan qutqarish Buddaning asosiy maqsadi bo‗lgan.
Budda - haqiqat najotkori demakdir. Uning asl nomi Siddxartxa. Siddxartxaning 
onasi – shakiylar hukmdori Mayyaning xotini bir kuni tushida yoniga oq filning 
kirib yotganini ko‗radi. Ma‘lum vaqtdan so‗ng u o‗g‗il tug‗adi. U boshqa ayollar 
singari tug‗may, qo‗ltig‗idan tug‗di. Ayolning ovozini koinotdagi hamma xudolar 
eshitdi. Borliqdagi uqubatlarning oldini oladigan keldi, deb xursand bo‗ldilar. 
Dono Asita chaqaloqning buyuk qahramonliklar ko‗rsatishi haqida karomat qildi. 
CHaqaloqqa Siddxartxa deb ism qo‗ydilar. Bu ―topshiriqni bajaruvchi‖ deganidir. 
Siddxartdaning tug‗ilgan yili mil.ol. 642-448 yillar oralig‗ida deb taxmin qilinadi. 
Onasi Siddxartxani tuqqandan keyin bir necha kun o‗tgach vafot etdi. Unga, siz 
g‗ayritabiiy narsani dunyog‗a keltirdingiz, deb vafotidan oldin xabar berishga 
ulgurdilar . Buddaning tug‗ilishi haqidagi rivoyatlarga ko‗ra, u nuqsonsiz homila 
bo‗lgan va homiladorlik davri ham nuqsonsiz bo‗lib o‗tdi, shu bois Buddani onasi 
dunyoga keltirgandan keyin ham, u bokira qizligicha qolgan. Buddaning tanasida 
olamning bo‗lg‗usi hukmdori alomatlari ko‗ringan.

---

Otasi o‗g‗lining diniy tarbiya olishini istamadi. Ota hayotning salbiy tomonlarini 
o‗g‗lidan yashirib, dabdabali hayotni muhayyo qildi. O‗g‗liga haqiqiy dunyoviy 
tarbiya berdi, 
Siddxartxa o‗n olti yoshida ikki malikaga uylanib, otasning saroyida betashvish 
hayot kechirardi. U saroydan uch marta tashqariga chiqib, ucha muqarrar 
yovuzlikni bilib oldi: bular – keksalik, azob-uqubat va o‗lim edi. To‗rtinchi marta 
saroydan tashqari chiqib, qashshoq rohibga duch keldi. Rohibning xotirjam va 
shod ekanini ko‗rib, zaminiy yovuzliklarga qarshi dori-darmonni topdi. YArim 
tundan uyg‗onib, yonida o‗tgan malikalarning horg‗in tanasiga nazar tashladi va 
yana butun zaminning og‗ir yukini anglab etdi. O‗sha zohoti Siddaxartxa saroyni 
tark etib, zohidona hayot kechira boshladi va ismini Gautama deb o‗zgartirdi. Ikki 
muallim rahbarligida falsafani va yog texnikasini anglab, beshta shogirdi bilan o‗z 
tanasini azoblaydigan bo‗ldi. Etti yil davomida u azob-uqubatda ter to‗kib, kohin 
braxmanlarning muqaddas kitoblarini o‗qidi. Ammo maqsadga erishlomay va bu 
singari riyozat chekishning behudaligini tushunib, guruch bilan oziqlana boshladi. 
Siddxartxaning kuchizlanib borayotganidan xafa bo‗lgan shogirdlari uni tark 
etdilar. SHundan keyin SHakyamuni (SHakya shohligidan kelgan zohid) anjir 
daraxti ostiga o‗rnashib oldi va unda ―ong tiniqlashuvi‖ yuz bermaguncha joyidan 
qimirlamaslikka qaror qildi. U O‗lim va YOvuzlik ilohi Maraning siquvlariga 
bardosh berdi. Tong payti Mara ustidan g‗alaba qilib, Buddaga aylandi va ―to‗rt 
oliyjanob haqiqat‖ni anglab etdi va to‗rt oliy haqiqatning sohibi bo‗ldi. Banoras 
shahrida u ilgari tark etib ketgan beshta shogirdiga ana shu haqiqatni va‘z qila 
boshladi.
Birinchi oliy haqiqat shundan iboratki, hamma narsa Azobdir: tug‗ilish – azob, 
o‗lim – azob, xastalik – azob, jamiki beqaror narsalar - azob. Ikkinchi haqiqat 
shuki, azobning sababi shahvatdir. Uchinchisi – shahvatdan xalos bo‗lish 
azoblardan xalos bo‗lishga olib boradi. To‗rtinchisi – azoblardan xalos bo‗lishga 
olib boradigan sakkiz yo‗l yoki O‗rta Yo‗lni ko‗rsatadi. Bular – Fikr, Tafakkur, 
Kalom, Faoliyat, Hayot tarzi, Tirishqoqlik, Diqqat-E‘tibor, Mushohada. To‗rtala 
haqiqat Buddaning chinakam maktubini aks ettiradi.
Budda Banoras shahrida birinchi marta va‘z aytgandan keyin, yangi imonga yuz 
burgan jamoat braxmanlar, shohlar va zohidlar hisobiga to‗ldi. Ongi ochilganning 
fikricha, ularning ko‗pchiligi ortiqcha edi, shuning uchun ibodatxonaga ayollar 
kirishiga ham ijozat berdi. SHu munosabat bilan u Qonun inqirozi haqida bashorat 
qildi. Bu 
darma
deyiladi.
Budda sakson yoshida vafot etgan. U o‗limi oldidan odamlarga shunday degan 
ekan: ―Ey odamlar! Hamma yaratilgan narsalar buzilishga mahkum qilingan. 
Kuchingiz boricha qutqarishga intiling‖. Uning vafotidan keyin buddaviylar 
jamoatiga Maxakashyapa degan odam bosh bo‗ldi. Budda yaratgan falsafa shundan 
iboratki, dunyo dinlaridagi singari 
tasdiqlashga
emas, balki 
inkor
qilishga 
asoslangan. Buddaning yo‗li – ―Men‖ning hech narsaga aylanishi yo‗lidir, atrof 
olam hodisalarining hech narsaga aylanishidir. Budda qilgan va‘zlarida shunday 
degan ekan: ―Olam abadiy va olam abadiy emas, olamning nihoyasi bor va 
olamning nihoyasi yo‗q, ruh va tana birdir, ruh va tana bir emasdir, arxat (valiy) 
o‗limdan keyin yashaydi va arxat o‗limdan keyin yashamaydi, u mavjud va mavjud 

---

emas...‖ Rohiblardan biri buni tushuntirib berishni Buddadan so‗raganda, u 
shunday javob olgan: ―Bu quyidagi hodisaga o‗xshaydi: zaharlangan o‗qdan 
yarador bo‗lgan odamga do‗stlari va qarindosh-urug‗lari tabibni olib kelishga 
shoshilganda, yarador odam shunday deyayotganday: ―Meni kim yaraladi – 
jangchimi
, 
braxmanmi
, 
dehqonmi
yoki 
qarolmi
, uning ismi kim, qaysi 
urug‗dan...baland bo‗ylimi yoki o‗rta bo‗ylimi yo pakanami...uning sochlari 
qorami yoki sariqmi va h. – shularni bilmagunimcha, tanamdagi o‗qni chiqarib 
tashlashiga ijozat bermayman‖.
O‗sha rohib Buddaning ta‘limoti haqida tasavvurga ega bo‗lish uchun yuqorida 
eslangan gaplarni tasdiqlash va inkor qilishni ko‗z oldiga keltirganda, Budda ―har 
qanday nazariyalardan xoliman‖, deb e‘lon qilaroq, hamma tasdiq va inkorni rad 
qildi. Budda oddiy mantiq qonunlariga ko‗ra fikr yuritayotgan (agar A yolg‗on 
bo‗lsa, demak, A-emas haqiqiydir) rohibning parishon bo‗lganini ko‗rib undan 
so‗radi: ―Sen shu savolimga javob bera olasanmi: so‗ngan olov sharqqa ketdimi, 
g‗arbga ketdimi, janubga ketdimi, shimolga ketdimi?‖ Budda arxat (valiy)ni 
so‗ngan olovga qiyoslashiga suhbatdosh rohib yo‗l qo‗yib, o‗z johilligini tan oldi: 
arxantning mavjudligiga aloqador har bir tasdiqning noto‗g‗riligini isbotlash 
mumkin edi.
Budda jamiki olam jonzotlariga, xususan, insoniyatda o‗nta va‘dasini e‘lon qilgan. 
Budda bu va‘dalarini yomon qilmishlarga barham berishga qarshi ruhiy kuch 
sifatida yaratgan. Bu va‘dalar quyidagilardir: 1. Jonli mavjudotlarga hech qanday 
zarar etkazmaslikka va‘da beraman. 2. Agar o‗z xohishi bilan bermasa, hech 
kimdan hech narsa olmayman. 3. Er–xotin o‗rtasidagi vafodorlikka rahna 
solmayman. 4. YOlg‗on gapirishdan o‗zimni tiyaman. 5. O‗z ustimdan nazoratni 
yo‗qotmaslik uchun mast qiluvchi ichimliklardan va giyohvandlikdan saqlanaman. 
6. Mechkaylikdan voz kechaman va garchi mumkin bo‗lsa ham ko‗p taom 
emayman. 7. Raqsga tushishdan, musiqa tinglashdan, qo‗shiq aytishdan, sahnada 
o‗zimni ko‗rsatishdan voz kechaman. 8. Gulchambarlardan foydalanishdan, atir va 
turli taqinchoqlarni ishlatishdan voz kechaman. 9. Baland o‗rindiqlarda o‗tirishdan, 
qalin to‗shakda yotishdan voz kechaman. 10. Oltin va kumushdan 
foydalanmayman. 
Buddaviiylik hamma davrda, sharoit taqozosiga ko‗ra vazifa bajargan. Bu 
buddaviylikning ma‘lum bir hududdagi maqsad va vazifalari, shu joyning ijtimoiy 
hayotiga muayyan ta‘siri bilan belgilanadi. Ayrim mamlakatlarda milliy-ozodlik 
harakatiga buddaviylik katta ta‘sir ko‗rsatdi. Ammo qanday sharoitda va qaerda 
bo‗lmasin, buddaviylik o‗z mohiyatini – insoniyatga najot berish maqsadini saqlab 
qoldi. Zotan, Budda shunday degan edi: ―Okeanning suvi bitta ta‘mga – sho‗r 
ta‘mga ega bo‗lganiday, mening ta‘limotim ham bir yo‗singa – qutqarishga 
mo‗ljallangan. Odam bajarishi kerak bo‗lgan eng muhim vazifa – atrof–muhitni 
itoatdan qutqarishga erishishdir, qo‗rquvning yo‗qolishi odamzodni ozod qiladi. U 
ozod bo‗lgandagina o‗z ozodligini biladi, qayta tirilishdan qutulganini tushunadi, 
muqaddaslikka to‗la erishilgan bo‗ladi, burch bajarilgan bo‗ladi, odam bu dunyoga 
qaytib kelmaydi‖.

---

Faqat jasad qaytib kelmaydi, bordi-yu, qaytib keladigan bo‗lsa, itoatdan qutula 
olmaydi. Buddaviylikning asosiy maqsadi faqat odamzodning ozod bo‗lishiga yo‗l-
yo‗riq ko‗rsatishdan iborat bo‗lib qolmay, balki butun mavjudotni qutqarishga 
mo‗ljallangan. Irodaga egab bo‗lish va irodani birdan-bir maqsadga bo‗ysundirish 
buddaviylikning idealidir. (Buddaviylikni davom ettirish kerak) 
―Oltun yorug‗‖