Nasimxon rahmonov

to„rtta dono tangrini inkor etish, Tangrining kalomini qadrlamaslik, zulmat 
shaytonlariga topinish, juda ko„p gunoh qilish
.
O‗lim haq, deb e‘tirof etiladi she‘rda. SHu boisdan narigi dunyoda keladigan 
azoblarni unutmaslik lozim. Agarda inson tangrilarning kalomiga itoat etmasa, 
unday insonning joyi do‗zaxdir, degan qat‘iy hukm mazkur she‘rning mohiyatini 
tashkil etadi. SHe‘r quruq pand-nasihatdan iborat emas, balki do‗zaxda insonning 
shaytonlardan ko‗radigan azoblari cheksizligidan afsus-nadomatlar ham bor. 
SHuning uchun she‘rda do‗zaxda yuz beradigan fojialarning manzarasi beriladi: 

---

Oxiri insonning o‗lmog‗i ham bor, 
Qorong‗u do‗zaxga tushmog‗i ham bor. 
O‗n minglarcha shayton keladi, derlar, 
O‗n minglarcha shayton ish ko‗rar, derlar. 
SHaytonning tavsifi va tasviriga bu she‘rda alohida urg‗u beriladi. Ana shu 
tavsifning o‗zi ham she‘rning originalligini ta‘minlaydi. SHayton odamzod singari 
emas, balki odamzodga teskari yaratilgan. O‗zbek xalq og‗zaki ijodidagi yovuz 
kuchlarning tavsifiga oid mubolag‗aviy detallar, xalqning tasavvur-tushunchalari 
shaytonning tavsifi uchun asos bo‗lgan, deb qarash mumkin. Qari shaytonning 
butun tanasi yung bilan qoplangan, qoshlari xuddi do‗l yog‗ayotgan paytdagi 
bulutga, ko‗zlari qonga to‗la tuvakka o‗xshaydi. Ko‗kraklari qoziqqa o‗xshagan 
beo‗xshov. Burnidan qora bulut osmonga o‗rlab turadi, bo‗g‗zidan qop-qora tuman 
yuksaladi, bag‗ri ilon bilan to‗la, barmoqlari ham katta.
SHaytonning bunday qiyofasi xalq tasavvuridagi timsollarga asoslangan. Odatda 
aksariyat o‗zbek xalq ertak va dostonlarida yalmog‗iz timsoli moniylik she‘rlaridag 
shaytonning tavsifiga hamohangdir. YAlmog‗iz bilan shaytonga insonlarning bir 
xil munosabati shunday hamohanglikka sabab bo‗lgan. Maqsad – do‗zax azoblari 
bilan qo‗rqitishgina emas, balki moniylik oqimining mohiyatini, uning afzalligini 
ko‗rsatish, gunohlardan qaytarish, faqat ezgu ishlar bilan mashg‗ul bo‗lishga 
undash edi. SHuning uchun ham bu she‘rda ―dono inson‖ga – Moniyga alohida 
urg‗u beriladi. Darvoqe, donolik – insonning o‗ta bilimdon bo‗lishidan iborat 
emas, balki Moniy ko‗rsatgan yo‗l-yo‗riqlarni butun vujudiga singdirish, Azrua 
(Zervan)ni tanib-bilishdan iborat. Azoblardan qutulishning shartlariyu yo‗llari ham 
aslida shudir.
SHe‘rda 
Tardich
timsoli bor (
Tardichday vujudin tark etar derlar, molu mulk 
orqada qoladi derlar
). Tardich inson tanasidagi ruhdir. Ruh tanani tark etsa, tana 
jonsizdir. U asl mohiyatini yo‗qotadi. Mol-mulk aslida dunyoparastlar uchun ruh, 
ya‘ni jondir. SHe‘rda shu ikki narsa tenglashtirilmoqda. Dunyoparastlik va 
moniylik aslo kelisha olmasligini ikkalasi ikki qutb ekanini ―Xuastuanift‖ ham 
tasdiqlaydi. Umuman, moniylikdagi bu g‗oya umumbashariydir. YAssaviyning 
Qamug‗ dunyo yig‗ganlarni valloh ko‗rdum, 
O‗lur vaqtda kularsan deb holin ko‗rdum, 
SHayton aydi: imoningg‗a changal urdum, 
Jon chiqarda yig‗lay, yig‗lay ketar, do‗stlar 
kabi to‗rtliklarga hamohang. Moniy jamoasi a‘zolarining tutgan yo‗li, e‘tiqodi 
mutassaviflarni eslatadi.
Moddiy olamdagi hayot, umr inson taqdirida qanchalik muhim rol o‗ynasa, ruhiy 
olamda ezgulikning qiymati va mavqei muhimdir. Bir so‗z bilan aytganda, she‘rda 
inson ruhiyatiga alohida diqqat qaratiladi.
Ruhiyat – insonni ezgulikka etaklovchi omil, u insonni shaytoniy hissiyotlardan 
xalos qiladi, Tangri kalomiga itoat etishga, undan yuz o‗girmaslikka da‘vat qiladi. 
Ruhiyatning da‘vatkor kuchi uni tashviqu targ‗ib yoki turli ifodalar orqali 
tasvirlash orqali emas, balki aksincha yo‗l orqali – shaytonning qiyofasi, ya‘ni 
bunga moddiy olamga xos yovuzliklarni ko‗rsatish orqali erishiladi.

---

―Do‗zax tasviri‖ she‘ri boshlanishi va oxiri nuqsonli, ayni paytda mazmunan 
―O‗lim tasviri‖ she‘riga o‗xshaydi, ikkala she‘r bir-birini to‗ldiradi. Insonning 
qilmishlari qanday oqibatlarga olib kelishi, inson yorug‗ olamdagi gunohlari 
evaziga narigi dunyoda oladigan jazosi to‗g‗risidadir. Bir qarashda bu she‘r, 
―O‗lim tasviri‖ she‘ri kabi, voizlarning nutqidan iborat bo‗lgan she‘rday taassurot 
qoldiradi. SHe‘rning diqqatga sazovor tomoni shundaki, unda gunohkor inson 
faqat do‗zax azoblari bilan qo‗rqitilmaydi, balki do‗zaxning manzarasi o‗quvchi 
ko‗z o‗ngida chizib beriladi. SHe‘r zaminida qadimiy insonning olam to‗g‗risidagi 
tasavvurlari yotadi, u narigi olamni qanday idrok qilganini anglab olishimiz 
mumkin. 
Insonning qilgan gunohlari to‗g‗risida so‗z yuritilar ekan, do‗zaxda hamma ishlar 
sarhisob qilinadi, deyiladi she‘rda. Insonning hamma gunohlari do‗zaxda ochiq-
oydin namoyon bo‗ladi: oddiy haqiqat manzarasi yana bir karra uqtiriladi:
Inson qilmishlari aytilar, derlar, 
O‗zi qilgan ishlar ko‗rilar, derlar, 
Er-suv quti qochadi, derlar, 
O‗t-suv quti zorlanar, derlar. 
Gunohkorlarning qilgan gunohlari uchun oladigan jazosi butun tafsiloti bilan 
beriladi. SHaytonlarning gunohkorlarni jazolash manzarasi she‘rda mantiqan izchil 
tasvirlanadi. Gunohkorlarni shaytonlar qamchilab jazolaydilar, o‗ldirmoqchi 
bo‗ladilaru lekin ―o‗limni topa olmaydilar‖. ―O‗limni topa olmaslik‖ aqidasi 
―Oltun yorug‗‖ asaridagi Ku tay afsonasida bor.
Moniylik she‘rlari orasida madhiyalar alohida o‗rin tutadi. Madhiyalarning 
tarjima hamda asl namunalari bizgacha etib kelgan. Madhiyalar she‘riyatning ham 
shaklan, ham mazmunan olg‗a siljiganini dalillaydi. Qadimgi turk davridan 
bizgacha bir necha madhiya etib kelgan.
Tong tangrisiga bag‗ishlangan madhiya alohida o‗rin tutadi. Madhiyaning 
tuzilishidan shu narsa anglashiladiki, u maxsus kuy uchun yaratilgan. SHe‘rning 
birinchi bandi naqorotdir.
Kun va Oy tangrilariga murojaat va madhiyaning asosiy mazmuni bu tangrilarni 
madh qilishdan iborat. SHe‘rning dastlabki bandi tong tangrisining timsolini 
tavdalantiradi. Tong tangrisi timsoli mifologik mazmun kasb etib, xuddi jonli 
mavjudotlar xususiyatlariga ega. Tong tangrisini jonli mavjudot sifatida tasavvur 
qilganlarining o‗zi ongli munosabatning mahsulidir. Mifologik fikrlashning eng 
qadimiy bosqichida xudo va tabiat uyg‗un holda tasavvur qilingan. SHe‘rning 
dastbalki misralaridanoq shu xususiyat ko‗zga tashlanadi: 
Tong tangrisi keldi, 
Tong tangrisi o‗zi keldi, 
Tong tangrisi keldi, 
Tong tangrisi o‗zi keldi. 
Kun va Oy tangrilari esa tong tangrisining bo‗lagi, shu boisdan she‘rning 
davomida Kun va Oy tangrilari tong tangrisining yordamchi xudolari sifatida 
kuylanadi. Umuman, dunyo xalqlarining aksariyatida Kun to‗g‗risidagi ko‗hna 
tasavvurlar bir-biriga yaqin: yaratuvchi, qudrat, erkaklik urug‗i, Bosh xudoning 

---

o‗g‗li.
35
Oy – farovonlik, ayolllik urug‗ining boshlanishi (ammo shumerlarda Oy 
erkaklik urug‗iga mansub bo‗lib, taqvim va inson taqdiri hukmdori deb tasavvur 
qilingan), donishmandlik ramzi sifatida tasavvur qilingan.
36
Tong tangrisini 
odamlar qanday madh qilsalar, qadimgi turkiylar Kun va Oy tangrilarini ham 
shunday madh qiladilar: 
Ko‗ringan Kun tangri, 
Siz bizlarni qo‗riqlang. 
Ko‗ringan Oy tangri, 
Siz bizlarni qutqaring. 
Tong tangrisi Moniy jamoasi a‘zolari orasida, xuddi Xo‗rmuzd singari, bosh 
xudo, Kun va Oy tangrilari esa uning yordamchilari bo‗lib, najotkorlardir. Tong 
tangrisi Nur xudosi Xo‗rmuzdning ramzidir.
Odamlar, bizning shaxsiy hayotimiz, tabiat tong tangrisining irodasi orqali 
boshqariladi, deb tushunganlar. Bunday tasavvur qadimgi turkiy qavmlarda 
panteistik
37
fikrlashning izlari mavjudligini tasdiqlaydi.
Tong tangrisini ham ruhan, ham jisman anglash, his qilish ayniqsa quyidagi 
parchada ochiqroq ayon bo‗ladi: 
Tong tangrisi! 
Go‗zal hidli, mushk hidli 
YAltiragan. Nur sochib turgan 
Tong tangrisi! 
Tong tangrisi! 
Boshqa bir she‘rda Tangrining o‗zgacha sifati kuylanadi. Tangri – doimo nurga 
yo‗g‗rilgan, qudratli, eng donishmand mavjudotdir. Bu o‗rinda Tangri Xo‗rmuzd 
ekani yaqqolroq anglashiladi: 
YOlvorarmiz Tangri – porloq, kuchli donoga, 
O‗tinarmiz Kun, Oy tangriga. 
Tangrilarga 
e‘tiqod qilish – yuksak ma‘naviy olamning, axloqiy 
munosabatlarning natijasi edi. Agar bu she‘rda Kun va Oy tangrilari faqat fazoviy 
jismlardir va Moniy jamoasi a‘zolari fazoviy jismlarga e‘tiqod qilganlar, deb talqin 
qilinsa, bir yoqlama, tor tushunish bo‗lardi. To‗g‗ri, ilk e‘tiqodiy tasavvurlar 
shunday bo‗lgan edi. Bu she‘rda esa Kun va Oy timsolini ruhiy kuch-qudrat, ―nur 
sochuvchi, yorug‗lik baxsh etuvchi xudo‖ deb e‘tiqod qilganlari she‘rning asl 
maqsadini yuzaga chiqaradi. Jamiyatdagi muqaddaslik va qabihlik, ezgulik va 
yovuzlik, adolat va adolatsizlik o‗rtasidagi kurashni anglab, inson o‗ziga homiy 
axtardi. Natijada Kun va Oy timsolini topdi. SHe‘rning davom shunday fikr 
yuritishga undaydi: 
Qut baxsh eting, ey Tangrim, 
35
Қаранг: Джек Трессидер. Словарь символов. Москва, 1999, 348
-351-бетлар. 
36
Джек Трессидер. Словарь символов.., 203
-207-бетлар. 
37
Пантеизм 
– худони табиат билан бир, табиатнинг худонинг тажассуми деб қаровчи диний-фалсафий 
таълимот.

---

Vujudimizni asrang! 
Ruhimizni ozod qiling! 
Qut iltijo etarmiz nurli tangrilardan, 
Qo‗rquvsiz turaylik, 
Sevinch-la yashaylik. 
Tangrilar odamning tasavvurida ruhan ozod qiladigan kuchlardir. Ruhan ozod 
bo‗lish – Moniy jamoasining tasavvurida muqaddaslik bilan tengdir. Ruhan 
ozodlik qo‗rquvni engadi.
Moniylik muhitida yaratilgan mazkur madhiyadan tashqari, Tangriga 
bag‗ishlangan yana bir madhiya bor. CHamasi, bu tangri ham Xo‗rmuzddir. Bu 
madhiyaning muhim jihatlaridan biri shuki, madhiyaning muallifi qayd etilgan. 
Uning ismi – Aprinchur tigin. Aprinchur tigin to‗g‗risida biron manbada ma‘lumot 
yo‗q. Mahmud Koshg‗ariy qadimgi turkiyda ijod qilgan shoir sifatida CHuchuning 
nomini qayd etgan edi, xolos. Aprinchur tigin qachon, qaerda yashagan – bunisi 
bizga noma‘lum.
Aprinchur tigin qalamiga mansub madhiya to‗rtliklar shaklida yozilgan va 12 
misradan iborat. Har uchala banddagi birinchi va ikkinchi misralar takrorlanadi. Bu 
takror madhiyaning naqorotidir. Tangrini sharaflash, uning sifatlarini ko‗klarga 
ko‗tarish madhiyaning asosiy maqsadi bo‗lgan edi: 
Bizim Tangrimizning xo‗bligi javhardir, derlar, 
Bizim Tangrimizning xo‗bligi javhardir, derlar, 
Javhardan-da ustun mening a‘lo tangrim, alpim, pahlavonim,
Javhardan-da ustun mening a‘lo tangrim, alpim, pahlavonim. 
SHe‘rda parallelizm vositasida Tangrining boshqa yana bir sifati madh qilinadi: 
Olmos uchi qayralgan-chun keskir derlar, 
Olmos uchi qayralgan-chun keskir derlar. 
Olmosdan ham keskir mening donishmandim, aslzodam, nurim, 
Olmosdan ham keskir mening donishmandim, bilimdonim, pahlavonim. 
Parallelizmdan maqsad – tangrining qudratini har tomonlama ko‗rsatish va 
aniqroq, keng qamrovli qilib ko‗rsatishga yordam berishdir. Tabiatning eng noyob 
hodisalaridan olmos bilan Tangrining qudrati o‗rtasida tenglik bor. Qadimda 
buyumlarning nomi o‗z sifatlaridan ajralmaganini, nom va sifat yaxlit tasavvur 
qilinganini e‘tiborga olsak, olmos bilan tangrini uyg‗unlashtirish tasodif emasligini 
ko‗ramiz. Quyidagi parchada ham Tangrining shu xususiyatlari madh qilinadi: 
Olmosdan ham keskir mening bilimdonim, donishmandim, pahlavonim, 
Mening quyosh tangri nuri kabi faxrim, donishmandim, 
Mening quyo 
sh tangri nuri kabi faxrim aqlligim. 
Go‗zal asl tangrim shuhratim, najotkorim, 
Go‗zal asl tangrim, burxonim, noyobim. 
Aprinchur tiginning bundan boshqa yana bir she‘ri bor. Bu she‘r – dunyoviy 
ishq, hijron azoblari, yorning ta‘rif-tavsifi to‗g‗risida. SHe‘r yigirma bir misradan 
iborat bo‗lib, uchliklar shaklida yozilgan. Bunday she‘r shakli qadimgi turkiy 

---

adabiyotda noyob hodisa. SHe‘rning dastlabki uch misrasida o‗chib ketgan joylari 
bor. Oshiq sevikli yoriga dard-alamlarini so‗ylar ekan, yorini dunyoda tengsiz 
sevikli deb murojaat etadi. Lekin sevikli yor uzoqda, bu ahvoldan yorning dardu 
iztiroblari cheksiz. SHunday bo‗lsa-da, oshiq umidsizlanmaydi, yorning visoliga 
etishmoqqa umid qiladi: 
Uzoqdaligingni bilib hasrat chekaman, 
Hasrat chekkanimcha, qoshi go‗zalim, 
Qovushmoq istayman. 
SHe‘rning davomida qahramonning o‗z istagiga zid o‗laroq harakati she‘rning 
ta‘sirchanligini kuchaytirgan, qahramonning jismoniy holatidan ko‗ra, ruhiy holati 
yorqinroq yuzaga chiqqan. YOrning oshiq nazaridagi eng go‗zal tasviri ham 
oshiqning istagi va o‗z istagiga qarshi zid harakatlari natijasining natijasi sifatida 
yuzaga chiqadi: 
Borayin desam, go‗zal sevgilim, 
Bora olmasman. 
Mehribon jonim. 
Kirayin desam, jajjiginam, 
Kira olmasman, 
Anbar mushkli kokilligim. 
Oshiqning bu dardlari umidsizlik kayfiyatlari emas, balki har qanday oshiq 
boshidan o‗tkazadigan kechinmadir. Oshiqning istaklari bajo bo‗lishi uchun omil 
yana Kun, Oy tangrilaridir. Oshiq tangrilardan madad so‗raydi. Oshiq o‗z 
tilaklarini bajo qiladigan kuch tangrilar ekaniga ishonadi. Garchi oshiq hali 
iztirobda, yor visoliga etishmagan bo‗lsa ham, orzusining amalga oshuvi 
shubhasizdir: 
Mayin fe‘lligim ila 
Qovushib, bir muddat ayrilmaylik. 
Qudratli malaklar quvvat bersin, 
Ko‗z qarashlari ila 
Kulishib o‗tiraylik.
Qadimgi turkiy she‘riyat, xususan, moniylik she‘riyati rang- barang ekani 
keltirilgan namunalardan ko‗rinib turibdi. Islomgacha yaratilgan she‘riyat mavzu 
jihatdan turlicha. YUqoridagilardan tashqari, Moniy muhitida yozilgan ―Buyuk 
iloh‖ nomli besh yuz misraga yaqin she‘r ham bor bo‗lib, Moniyga atalgan qasida 
deb atash mumkin. Bu qasidada buddaviylik terminlari ko‗p uchraydi. Moniylik va 
buddaviylik bir hududda bir paytning o‗zida amal qilgani va har ikkalasidagi 
ezgulik, solihlik to‗g‗risidagi aqidalar bir-birini to‗ldirib kelgani uchun ham bu 
qasidaning mazmun va mohiyati ifodasida o‗ziga xoslik bor.