Nasimxon rahmonov

Qadimgi mif va afsonalar
 
Reja: 
1.
 
Mif nima? 
2.
 
Mif og„zaki adabiyotning shakli sifatida. 
3.
 
Mif - ibtidoiy insonning fikrlash darajasini ko„rsatuvchi omil. 
4.
 
Kosmogonik mif 
5.
 
“Oltun yorug„”da Umay kulti. 
 
Kalit so„z va terminlar: ko„hna badiiy tafakkur, mif, afsona, adabiy jarayon, 
muqaddas afsonalar, etiologik mif, kosmogonik mif, antropogonik mif, urxun-
enisey yodgorliklari
. 
Qadimgi davrdagi adabiy yodgorliklar sifatida qadimgi mif va afsonalarni 
nazarda tutamiz. Talabalar avvalo mif va afsonalar haqida o‗zlarining tasavvur 
tushunchalarini, kollej va litseyda bular haqida olgan bilimlarini yana bir bor 
jonlantirishlariga imkon berish va o‗qituvchi tomonidan ―Mifni qanday tasavvur
qilasiz?‖ ―Afsonani-chi?‖ kabi savollarni o‗rtaga tashlashi va talabadan javob 
kutishi lozim. Agar shu savollar berilmasa va talabalarning bu adabiy jarayon 
haqidagi tasavvurlarini o‗qituvchi etarli anglay olmasa, talaba uchun bu dars 
zerikarli, avvalgi ta‘lim bosqichida o‗rganganlarining qaytarig‗i bo‗lib qolishi 
mumkin.
―Mif nima?‖ degan savol har doim ko‗ndalang bo‗lib turadi. Mif, sodda qilib 
aytganda, olamning yaratilishi, insoniyatning kelib chiqishi, shuningdek, 
xudolarning, qahramonlarning paydo bo‗lishi, ularning faoliyati haqidagi badiiy, 
sodda va ko‗pincha g‗alati ko‗hna badiiy tafakkur mahsuli bo‗lgan parchadir. 
Mif
yunoncha so‗z bo‗lib, ―afsona‖, ―rivoyat‖ ma‘nolarini bildiradi. Ammo mifni 
afsona bilan bir deb qarab bo‗lmaydi. Mif badiiy tafakkurning eng kichik, sodda, 
epik syujetga ega bo‗lmagan ilk badiiy shaklidir. Mif adabiy jarayonning birinchi 
bosqichidir. YOki quyidagi ta‘rif mif bilan afsonani yanada aniqroq farqlashga, 
ular o‗rtasidagi ayirmani yanada tushunarli qilib ko‗rsatishga xizmat qiladi: 
―Miflar - biz hozirda afsona deb ataydigan muqaddas rivoyatlar xarakterini qabul 
qiladi, Mif bilan afsona o‗rtasidagi farq tushunarli: mif – tafakkurning beixtiyor 
shaklidir, afsona – ongli ijodning mahsulidir‖.
9
Miflar muqaddas afsonalar 
‖Adabiy jarayon tushunchasini kengroq tushunish talab etiladi. Insoniyat mif 
yaratishni maqsad qilib qo‗ymaydi, balki ma‘lum kultlar, udumlar. urf-odatlarni 
bayon qilish natijasida miflarning ayrim turlari kelib chiqadi, Bular ko‗proq 
totemistik miflarga, etiologik miflarga (yana qaysilariga?)tegishli. 
Badiiy adabiyotning ilk ko‗rinishi – og‗zaki shakli mifdan boshlangan. Mif 
qaysidir xalqlarda yozma shaklda saqlanib qolgan bo‗lishi ham mumkin. Masalan, 
SHarqdagi aksariyat yozma manbalar – shumer, misr, bobil, xet kabi qator 
9
Фрейденберг О.М. Миф ил литература древности. М.:Главная редакция восточной литературқ, 1978, с.119. 

---

qadimiy xalqlarning yozma yodgorliklaridan bir qator miflar bizgacha etib kelgan. 
Jumladan, yaratilish (ismlarning, udumlarning, buyumlarning paydo bo‗lishi 
haqidagi 
etiologik miflar
, yoki olamning paydo bo‗lishi haqidagi 
kosmogonik 
miflar
; insonning paydo bo‗lishi haqidagi 
antropogonik miflar
- bu har uchala mif 
turi arxaik miflarning asosiy mazmunini tashkil qiladi) haqidagi miflar yuqorida 
aytib o‗tilgan xalqlarning deyarli hammasida bor. Zotan, miflarni qiyosiy-tarixiy 
o‗rganish asosida olimlar shunday xulosaga keldilarki, dunyodagi ko‗pchilik 
xalqlarning miflarida bir qator mavzular va motivlar takrorlanadi. Masalan, 
yuqorida aytilgan uchala mif turini madaniy rivojlangan xalqlarning hammasida 
uchratish mumkin. 
Ibtidoiy jamiyatda mif olamni tushunish va anglashning asosiy usuli bo‗lgan edi. 
SHuning uchun mif ijod qilish insoniyatning madaniy taraqqiyotida muhim hodisa 
hisoblanadi. Bu jarayon hamma mif turiga aloqador. Ayni paytda mif shunchaki 
qisqa matndan iborat poetik parcha bo‗lib qolmay, u yaratilgan davrdagi olamni his 
qilish va olamni anglashni ifodalaydi. Inson ilk yaratilgan davrdan boshlab atrofga 
ta‘sirini bildirib qolmasdan, ―idrokli inson‖ sifatida olamni anglab etishiga to‗g‗ri 
kelgan. Demak, mif idrokli insonning aqliy faoliyati mahsuli. Mif orqali inson 
ibtidoiy holda bo‗lsa ham, olamni ilmiy bilishga harakat qilgan.
Mif - ibtidoiy insonning fikrlash darajasini ko‗rsatuvchi omil. Ibtidoiy inson o‗zini 
tabiiy olamdan aniq ajrata bilmagan, shu bois tabiiy ob‘ektlarga o‗z insoniy 
xususiyatlarini ko‗chiravergan – tabiiy ob‘ektlar inson kabi hayot kechiradi, 
insoniy his-tuyg‗ulari bor, ongli, ma‘lum maqsadga yo‗naltirilgan xo‗jalik 
faoliyatini yuritadi, deb bilgan. SHuningdek, inson ibtidoiy bosqichda mavhum 
fikrlashni bilmagan. Mifning barcha turlari manbai ana shu fikrlashda. Fetishizm, 
animizm va totemizm kabi inonch-e‘tiqodlar ham aslida atrof muhitni 
―insonlashtirish‖dan kelib chiqqan.
Turkiy miflar ham ayni shu xususiyatlar va jarayonlarni bosib o‗tgan. Qadimgi 
turkiy miflarning manbai urxun-enisey yozma yodgorliklari va qadimgi xitoy 
yilnomalarida, ayrim arab, fors va boshqa manbalarda saqlanib qolgan. Qadimgi 
turkiy yozma yodgorliklardan Kultigin bititoshining birinchi misrasida olamning 
va insoniyatning paydo bo‗lishi haqidagi mif mavjud: 
Uza ko„k tangri asra yag„iz 
yer qilintuqta akin ara kisi o„g„li qilinmis. Kisi o„g„linta uza achum apam Bo„min 
qag„an, Istami qag„an o„lurmis, o„luripan turk bo„dunin alin to„rusin tuta birmis, 
ita birmis
– YUqorida ko‗k osmon, ostda qora er qilinganda. Ikkovining orasida 
inson bolasi yaratilgan. Inson bolasi ustidan ota-bobom Bo‗min xoqon, Istami 
xoqon o‗tirganlar, o‗tirib, turk xalqining davlatini, qonun-qoidalarini ushlab 
turgan. rioya qilib turgan. 
Qadimgi turkiylar erni - ona, osmonni – ona deb tasavvur qilganlar. Kul tigin 
bitigtoshidan olingan bu parcha kosmogonik mifning namunasidir. Bilga xoqon 
bitigtoshining boshlanmasida ham aynan shu mif aynan takroranadi.
YOdgorlikning boshlanmasidagi mif turkiy eposlarning boshlanmasida ham 
uchraydi. Kultigin bitigtoshi boshlanmasi qadimgi turkiy qavmlarning tarixiy 
voqealardan oldingi (doistoricheskiy period) mifologik tasavvurlari va inonch 
e‘tiqodlarining manzarasini yaratadi.

---

Moyun chur bitigtoshining boshlanmasi Kul tigin va bilga xoqon bititoshlariniki 
singari mif bilan boshlanadi: Tangrida bo‗lmish, il itmish bilga qag‗an (1) – 
Tangridan bo‗lgan, davlatni barpo qilgan dono xoqon.
Kul tigin. Bilgan xoqon va Moyun chur bitigtoshlarining boshlanmasida afsonaviy 
epik ruhning borligiga sabab shuki, epik zamonning asosini mif tashkil qiladi. 
Mualliflarning maqsadi ilk davrdagi turkiy qavmlarning tarixini hikoya qilishdir. 
Tarixiy voqealar va mif bir birini to‗ldiradi.
10
Mifning tarixiy voqealarni tasdiqlash 
uchun kiritilishi ayni ana shu o‗rinda o‗z ifodasini topadi. Mazkur mif kosmogonik 
miflarning namunasidir. 
(Qadimgi turkiy yodgorliklar mifologik tizimida jazo? SHunday sarlavha 
kerakmi?) 
Qadimgi turkiylarning kosmogonik mifologiyasida quyosh va oy timsoli ham 
alohida ahamiyatga ega. Xususan, tongda chiqayotgan quyosh muqaddas sanalgan. 
Xoqon qarorgohining darvozasi sharqqa – quyosh chiqadigan tomonga qarab 
qurilgan. Xitoy yilnomalarida boshqa muqaddas sanalgan samoviy jismlar qatorida 
―etti sayyora‖ni ham eslanadi. Urxun bitigtoshlarida er makon sifatida tasavvur 
qilingan bo‗lib, to‗rt tomon va to‗rt burchak bilan chegaralangan: