bilan qarash, bir millatning yagona adabiyotiga bir-biriga qarama-qarshi bo‗lgan
ikkita adabiyot sifatida qarash etakchilik qildi.
O„zbek adabiyotini davrlashtirish tamoyillari.
SHo‗ro davrida milliy adabiyotni
davrlashtirish muammosiga ham sog‗lom tafakkur
pozitsiyasidan yondashilmay,
adabiyotning san‘at va estetik hodisa ekanligi hisobga olinmadi. SHuning uchun
ham adabiyotning taraqqiyoti to‗lig‗icha jamiyat tarixidagi davrlarga mos
keladigan bosqichlardan iborat deb qaraldi. Adabiy shaxsiyatlarga munosabat,
badiiy matnlar tahlili va talqini bobida ham sinfiy-partiyaviy
yondashuv ustuvor
bo‗ldi. Bu nosog‗lom va g‗ayriilmiy yondashuvlarni bartaraf etish, bo‗lajak
filologlarning adabiyotshunoslik fanidagi eng so‗nggi va sog‗lom ilmiy
qarashlardan xabardorligini ta‘minlash uchun ham «O‗zbek mumtoz adabiyot
tarixi» kursini tamomila yangicha ilmiy
qarashlar tizimiga tayanilgan, adabiyot
tarixiga oldingilarga o‗xshamaydigan nuqtai nazardan yondashilgan yo‗sinda
o‗rganish va o‗rgatish ehtiyoji paydo bo‗ldi. O‗zbek adabiyotini davrlashtirish
tamoyillari va davrlashtirishning mezonlari adabiyotshunoslikda hal qilinishi zarur
vazifalardan biridir.
Bizningcha, ma‘lum bir adabiy tarixiy jarayonni davrlashtirish uchun asos qilib
olish maqsadga muvofiq. Masalan, islomgacha bo‗lgan
davrdagi adabiy jarayon
islom davridagi adabiyotdan ham mazmunan, ham yaratilish jihatidan farq qiladi.
Islomgacha bo‗lgan davrdagi adabiyot diniy oqimlarsiz rivojlanishi mumkin emas
edi. Qolaversa, islomdan oldingi adabiy yodgorliklarga tom ma‘nodagi adabiyot
sifatida qaralmadi, bu davrdagi adabiy yodgorliklarning o‗ziga
xos mezonlari
borligi va ana shu mezonlar davrlashtirishning asosi bo‗lishi kerakligi bugungi
kunda ma‘lum bo‗ldi. Islomgacha bo‗lgan bir necha diniy oqimlar bir hududda
faoliyat ko‗rsataverdi. Markaziy Osiyoda birin-ketin zardushtiylik,
shomonlik,
moniylik, buddaviylik oqimlari o‗ziga xos yozma adabiyotni yuzaga keltirdi.
Buddaviylik oqimi ―Oltun yorug‗‖ni, ―Maytri smit‖ni va buddaviylik she‘rlarini,
moniylik oqimi ―Xuastuanift‖ni (Moniylarning tavbanomasi)ni va moniylik
she‘rlarini yuzaga keltirdi. SHu sababdan islomgacha bo‗lgan turkiy adabiyotni
quyidagicha bo‗lish maqsadga muvofiqdir:
SHomonlik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot.
Moniylik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot;
Buddaviylik oqimidagi qadimgi turkiy adabiyot;
Islomgacha bo‗lgan davrdagi yozma adabiyot alohida o‗ziga xosligi sababli bu
davrdagi qadimgi turkiy adabiyot bir davrni tashkil qilishi shubhasiz.
Biz ikki jilddan iborat ―O‗zbek mumtoz adabiyoti namunalari‖ni
3
tuzganimizda,
o‗zbek adabiyotini davrlashtirish tamoyillarining o‗ziga xos jihatlari,
mezonlari,
tamoyillari haqida qisqacha so‗z yuritib, o‗zimizning davrlashtirishimizni taqdim
qilgan edik. Keyingi izlanishlar natijasida o‗zbek adabiyotini davrlashtirish uchun
faqat badiiy asarlarni emas, balki tarixiy-adabiy asarlarni,
sof tarixiy asarlar va
3
Қаранг: ¡çáåê íñíòîç àäàáè¸òè ìàíñìàëàðè, 1 æèëä (ýìã
қ
àäèíãè äàâðëàðäàì Õ111 àðð îõèðèãà’à). Óñçñâ’è, èçî
ҳ
âà
øàð
ҳ
ëàð íñàëëèóè óèëîëîãèÿ óàìëàðè äîêòîðè, ïðîóåððîð Í. Ðà
ҳ
íîìîâ, Óîøêåìò, «Òàì», 2005; ¡çáåê íñíòîç àäàáè¸òè
ìàíñìàëàðè , II æèëä (XIV-XV àðð áîøëàðè), Óñçñâ’è, èçî
ҳ
âà øàð
ҳ
ëàð íñàëëèóè óèëîëîãèÿ óàìëàðè äîêòîðè, ïðîóåððîð
Í. Ðà
ҳ
íîì, Óîøêåìò, «Òàì», 2007.
ularning tarkibida istifoda etilgan ma‘lum adabiy janrlarni ham jalb etish lozimligi
ma‘lum bo‗ldi.
Ammo o‗zbek adabiyotini davrlashtirish uchun faqat turkiy yoki o‗zbek
tilidagi asarlarning o‗zi ham kifoya emas. O‗rta Osiyodagi, xususan,
Turonzamindagi arab tilidagi adabiyot ham o‗zbek adabiyoti tarixida alohida
davrni tashkil qilishi haqida biz o‗z qarashlarimizni ilgari surgan edik.
4
Bu davr
adabiyotini biz «G‗aznaviylar davri adabiyoti» degan nom bilan atash maqsadga
muvofiqligini va buning sabablarini ham tahlil qildik. G‗aznaviylar davlatining o‗z
qo‗li ostida olib borgan siyosati ilmiy va madaniy muhitga keskin ta‘sir o‗tkazdi.
G‗aznaviylar
davlatining ilmiy, madaniy va adabiy muhiti X1 asrning buyuk
qomusiy olimi Abu Rayhon Beruniy merosida namoyon bo‗ladi. Aytish
mumkinki, G‗aznaviylar davlatining butun yutuqlari, ilmdagi,
adabiyotdagi
muvaffaqiyatlarini belgilovchi omil – Beruniyning asarlaridir. Eng muhimi,
G‗aznaviylar davlati adabiyotini alohida davr sifatida o‗rganishda Beruniyga
tayanish mumkin. Soddaroq qilib aytganda
Do'stlaringiz bilan baham: 
