Narzulla Jo„rayev O„zbekiston tarixi

2000-yil 11-noyabr
Burhoniddin Marg„inoniy tavalludining 910 yilligiga bag„ishlangan tantanali 
marosimda so„zlangan nutq 
Bismillohir rahmonir rohim. 
Assalomu alaykum, qadrli vatandoshlar! 
Uzoq-yaqindan kelgan muhtaram mehmonlar! 
Avvalambor, siz, azizlar bilan qadimiy va go„zal Marg„ilon zaminida, muborak 
ramazon arafasida ko„rishib turganimdan g„oyat baxtiyor ekanimni izhor 
etmoqchiman. 
Qadrli do„stlar! 

---

492 
O„tgan ota-bobolarimizni eslash, ularning ruhi poklarini shod etish xalqimizga xos 
ezgu fazilat, xayrli va savob ishdir. 
Bugun biz ko„p-ko„p mumtoz zotlarning ona shahri bo„lgan, ne-ne avliyo, alloma-
yu fozillar qadami tekkan ko„hna Marg„ilonda bashariyat ma‟naviy taraqqiyotiga 
beqiyos hissa qo„shgan buyuk faqih Burhoniddin Marg„inoniy hazratlarining tabarruk 
xotirasini yod etib, ul zoti sharifga bo„lgan farzandlik hurmat-ehtiromini bajo keltirish 
uchun to„plandik. 
Islom huquqshunosligining ulkan namoyandasi, shayxulislom Burhoniddin 
Marg„inoniyning nomi Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy, Mahmud 
Zamaxshariy, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband, Xoja Ahrori valiy singari 
ulug„ siymolar qatorida turadi. 
Nafaqat musulmon olami, balki butun dunyo e‟tirof etgan, Alloh taolo bergan aql-
zakovati bilan islom huquqshunosligi ilmida o„ziga xos maktab yaratgan, bebaho 
merosi bilan mana shu Farg„ona diyorini jahonga tarannum etgan ul zotning 
tariximizdagi o„rni va obro„si beqiyosdir. 
O„z hayotini din-u diyonat pokligi, iymon-e‟tiqod ustuvorligi, ilm va adolat 
tantanasi yo„lida safarbar etgan bu mo„tabar allomaning Sharq olamida «Burhonuddin 
va milla», ya‟ni «Din va millatning hujjati» degan yuksak e‟tirofga sazovor bo„lgani 
ham buni yaqqol isbotlaydi. 
Qadrli birodarlar! 
Hammamizga ma‟lumki, yer yuzida musulmonchilik paydo bo„lganidan buyon 
asrlar davomida dunyoning turli mamlakatlarida yuzlab olim-u ulamolar islom 
huquqshunosligi bilan mashg„ul bo„lib kelganlar. 
Lekin bu sohada o„zi yaratgan buyuk asarlari va maktabi bilan islomiy huquq 
asoslarini belgilab bergani va shu ilmning har tomonlama rivoj topishiga qo„shgan 
hissasi bilan shu zamindan yetishib chiqqan bizning buyuk vatandoshimiz 
Marg„inoniy hazratlariga teng keladigan boshqa alloma kamdan-kam topiladi desak, 
aslo mubolag„a bo„lmaydi. 
Burhoniddin Marg„inoniy yashagan zamon – Sharq Uyg„onish davrining birinchi 
bosqichi bo„lmish X–XII asrlarda Movarounnahr zaminida ilm-u fan gurkirab 
rivojlangan, jamiyat taraqqiyoti uchun islom huquqini to„g„ri anglash va amal qilish 
muhim ijtimoiy zaruratga aylangan edi. 
Ul zot o„z asarlarida o„sha zamonlarda mo„min-musulmonlar duch keladigan 
dolzarb hayotiy masalalar, jumladan, oilaviy va ijtimoiy munosabatlar, mulkchilik, 
savdo-sotiq, jinoyat va jazo, insonning burch va mas‟uliyatlariga taalluqli ko„p-ko„p 
murakkab muammolarni islomiy huquq nuqtayi nazaridan hal etib bergan. 
Shu sababli alloma nafaqat ulamolar, balki oddiy xalq orasida ham «Hidoyat 
yo„lining sarboni» deya katta hurmat-e‟tibor topgan. 
Marg„iloniyning o„lmas merosi, xususan, «Hidoya» – «To„g„ri yo„l» deb atalgan 
kitobi, mana, sakkiz asrdirki, musulmon mamlakatlarida eng nufuzli va mukammal 
huquqiy manba sifatida e‟tirof etib kelinayotganining boisi ham ana shunda. 

---

493 
Ayniqsa, bu mumtoz asarning yevropa tillariga ham tarjima qilingani, butun 
dunyoda katta qiziqish bilan o„rganilayotgani, unga turli tillarda ko„plab sharh va 
izohlar bitilgani Marg„inoniy merosining umumbashariy ahamiyatidan dalolat beradi. 
Agar biz allomaning zamondoshlaridan biri aytgan «Ey aql egasi, «Hidoya»ni 
o„qib, mag„zini chaqqin, chunki u seni hidoyat yo„liga boshlab, eng oliy maqsadlarga 
yetkazgay», degan so„zlarini eslasak, o„ylaymanki, u zoti sharifning avlodlar oldidagi 
tarixiy xizmatlarini yana bir bor yaqqol tasavvur qilgan bo„lamiz. 
Muhtaram vatandoshlar! 
Aziz mehmonlar! 
Burhoniddin Marg„inoniyning bizga qoldirgan ulkan merosi erishgan shon-
shuhrati zamirida avvalo uning ibratli hayoti, pok e‟tiqodi, olijanob insoniy fazilatlari 
mujassam. 
Bu zahmatkash alloma hayotining mazmuni bo„lmish ellik yetti kitobdan iborat 
«Hidoya»dek ulkan asarni bunyod etgani, o„z asarlarida biror marta ham «men» 
degan so„zni ishlatmagani, balki «Bu zaif banda aytadi», deya kamtarona izoh berishi 
har qanday odamni bugun ham hayratga soladi. 
Va uning ulug„ e‟tiqodi, ilm-u urfon yo„lidagi fidoyiligi, kamtarlik va xokisorlik 
fazilatlari bu zotga nisbatan barchamizda buyuk hurmat va ehtirom uyg„otadi. 
Hurmatli yurtdoshlarim! 
Ko„p asrlik tariximiz shundan dalolat beradiki, eng murakkab davrlarda ham 
xalqimizning mushkul sinovlardan o„tishi, hayotning turli to„fon va bo„ronlariga 
mardona bardosh berib, qaddi-qomatini tik tutib yashashiga katta madad baxsh 
etadigan kuch – yuksak ma‟naviyat va adolatga intilish tuyg„usi bo„lgan. 
Bamisoli qushning parvozi uchun qo„sh qanot qanchalik zarur bo„lsa, 
insoniyatning hayoti va taraqqiyoti uchun mana shu ikki buyuk tamoyil hamisha 
tayanch va suyanch bo„lib keladi. 
Buyuk ajdodlarimizning hayot yo„lini, ilmiy merosini o„rganar ekanmiz, ana shu 
haqiqat ular faoliyatining bosh mezoni bo„lib kelganiga ishonch hosil qilamiz. 
Shubha yo„qki, «Kuch – adolatdadir» degan g„oyani o„z hayotining mazmuni, deb 
bilgan Amir Temur bobomizdek ulug„ ajdodlarimizning kamol topishida ham 
«Hidoya» singari qomusiy asarlarning ta‟siri va ahamiyati beqiyos bo„lgan. 
Shu ma‟noda, bizning adolatli jamiyat barpo etish yo„lida amalga oshirayotgan 
ishlarimiz chuqur tarixiy ildizlarga ega, desak, yanglishmagan bo„lamiz. 
Burhoniddin Marg„inoniy asarlarining mohiyati bo„lmish adolat tuyg„usi, o„z 
davrining huquqiy mezonlari asosida yashash, o„zganing mol-mulkiga ko„z 
olaytirmaslik, haromdan hazar qilish, insof va diyonat, mehr-oqibat kabi xalqimizga 
xos bo„lgan ezgu tushunchalar bugungi kunda ham ma‟naviy hayotimiz asoslarini 
tashkil etadi, desak, hech qanday xato bo„lmaydi. 
Alloma bobomizning boy ilmiy merosiga ana shu nuqtayi nazardan qaraydigan 
bo„lsak, uni har tomonlama chuqur o„rganish va tegishli xulosalar chiqarib, 
zamonaviy bilimlar, bugungi hayot talablaridan kelib chiqadigan tajribalar bilan 

---

494 
boyitish zarur. Va bu ulug„ merosni avvalo o„zimiz uchun, kelajak avlodlar tarbiyasi 
uchun beqiyos ma‟naviy oziq, deb bilmog„imiz darkor. 
Eng muhimi, qanday o„lmas meros egalari ekanimizni hech qachon unutmaslik, 
ana shu boylikni ko„z qorachig„iday asrab-avaylash, bir so„z bilan aytganda, ulug„ 
ajdodlarimizga munosib vorislar bo„lish – shu saxovatli va go„zal zaminda 
yashayotgan har qaysi inson uchun ham qarz, ham farzdir. 
Muhtaram jamoat, aziz vatandoshlarim! 
Insoniyat tarixida yorqin iz qoldirgan buyuk shaxslar avvalo Alloh taolo aziz 
tutgan muborak zaminda dunyoga keladi. Bu ko„hna haqiqat hayotda ko„p bor o„z 
isbotini topgan. 
Buyuk bobomiz Burhoniddin Marg„inoniyning kindik qoni tomgan ko„hna Rishton 
tuprog„i, ul zoti sharif kamolga yetgan qadimiy Marg„ilon ham ana shunday tabarruk 
maskanlar qatoriga kiradi. 
Marg„ilon deganda, betakror tabiati, bog„-rog„lari, kamalakdek serjilo atlaslari, 
o„zligimiz ramziga aylanib ketgan rang-barang do„ppilari bilan yetti iqlimga mashhur 
bo„lgan go„zal bir makon ko„z o„ngimizda namoyon bo„ladi. 
Bu zamin azal-azaldan odob-andishali va bag„rikeng, mehnatkash va tadbirkor, 
mehmondo„st xalqi, mohir hunarmandlari, usta bog„bonlari, xushovoz hofizlari bilan 
shuhrat qozonib keladi. 
Farg„ona vodiysining marvaridi bo„lmish Marg„ilonning bunday yuksak obro„-
e‟tibor topishida, avvalambor, mana shunday fazilatlarga ega bo„lgan xalqning 
mehnati va shu muqaddas zaminda unib-o„sib, voyaga yetgan, o„z yurti dovrug„ini 
butun dunyoga taratgan mo„tabar zotlarning hissasi beqiyos. 
Bu borada umr bo„yi Marg„ilon nomini ulug„lab yashagan Burhoniddin 
Marg„inoniy bobomizning xizmatlari cheksizdir. 
Men bugun siz, marg„ilonlik muhtaram yurtdoshlarimga qarata shu yuksak 
minbardan turib aytmoqchiman: shunday ulug„ bobomizning aziz nomini 
ko„ksingizga tumor qilib olsangaz arziydi, albatta. 
Ishonamanki, bu tabarruk tumor, Yaratganimizning marhamati bilan, nafaqat 
Marg„ilon ahlini, balki har bir vatandoshimizni, butun el-u yurtimizni yomon 
ko„zlardan, turli balo-qazolardan asraydi. 
Biz bugun hazrati Marg„inoniyning xizmatlarini butun dunyo tan olishini, 
jahondagi ko„plab nufuzli ilm dargohlarida allomaning merosi har tomonlama 
o„rganilishini, hozir ham uning asarlari asosida qanchadan-qancha talaba yoshlarga 
saboq berilayotganini g„urur va iftixor bilan tilga olamiz. 
Bularning barchasini biz ulug„ bobomizning muborak siymosi bugungi kunda ham 
mamlakatimiz, xalqimiz obro„siga obro„ qo„shayotganidan dalolat, deb bilamiz. 
Shu fursatdan foydalanib, alloma Marg„inoniyning ilmiy merosini o„rganayotgan, 
u boshlagan ishning davomchilari bo„lgan olim va mutaxassislarga, ul zotning 
xotirasiga hurmat bajo keltirib, ziyorat etish maqsadida uzoq-yaqindan kelgan barcha 
aziz mehmonlarimizga xalqimiz nomidan minnatdorchilik bildirishga va o„z 
ehtiromimizni izhor qilishga ijozat bergaysiz. 

---

495 
Aziz do„stlarim! 
Ilm va iste‟dodini, butun borlig„ini millat uchun, xalq uchun bashariyat baxt-
saodati uchun baxshida etgan hazrat Marg„inoniy kabi buyuk insonlarning tarix 
oldidagi, kelajak oldidagi xizmatlari aslo unutilmaydi. Marg„inoniy yoqqan ilmu 
ma‟rifat mash‟alasi hech qachon so„nmaydi, avlodlarning ong-u tafakkurini doimo 
munavvar etib turadi. Bu haqiqat bugungi qutlug„ ma‟rakalar misolida ham o„z 
tasdig„ini topmoqda. Ulug„ bobomizning muborak tavallud to„yi sharofati bilan 
qadimiy va betakror Marg„ilon shahri o„zgacha chiroy va tarovat kasb etgani, qo„li 
gul quruvchilarimiz, mohir ustalarimiz, me‟mor-u muhandislarimiz, bunyodkor 
xalqimiz mehnati bilan mana shu muazzam yodgorlik majmui qad ko„targani 
hammamizning hazrat Marg„inoniyga bo„lgan cheksiz ehtiromimiz ifodasidir. 
Bu muhtasham yodgorlik majmuini bunyod etishda qatnashgan barcha 
yurtdoshlarimizga chin qalbimdan minnatdorlik bildiraman, umringizdan baraka 
toping, qo„llaringiz aslo dard ko„rmasin, deyman. Kelinglar, aziz do„stlarim, 
birodarlarim, buyuk bobomiz tavallud topgan mana shu muqaddas Farg„ona zaminida 
turib, u mo„tabar zotning ruhi poklari shod bo„lsin, muborak qabrlari ilohiy nurga 
to„lsin, deya tilak qilaylik. 
Bugungi hayajonli, unutilmas lahzalarda Burhoniddin Marg„inoniy bobomiz 
xotirasini yana bir karra yod etib, mana shunday aziz-avliyolarimizga beshik bo„lgan 
yurtimizga Allohdan tinchlik-omonlik, xalqimizga baxt-u saodat, farovonlik ato 
etishini so„raylik. Ilohim, barcha xayrli ishlarimizda Yaratganimizning o„zi madadkor 
bo„lsin! Shu qutlug„ kunda qilgan jamiki ezgu tilaklarimiz ijobat bo„lsin!