Narzulla Jo„rayev O„zbekiston tarixi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

217 
B e s h i n c h i b o b. 
SIYOSIY, IJTIMOIY BARQARORLIKNING
TA‟MINLANISHI
1-§. Aholini kuchli ijtimoiy himoyalash – davlat siyosatining
bosh yo„nalishi 
O„zbekiston mustaqillikka erishgandan so„ng, jamiyatda bozor iqtisodiyotiga o„tish 
jarayonida aholini ijtimoiy himoyasini ta‟minlash davlat siyosatining bosh yo„nalishi 
bo„lib qoldi. Binobarin, mamlakatda o„tkazilayotgan barcha islohotlarning asl 
maqsadi insonga munosib turmush sharoitlarini vujudga keltirishdir. 
Prezident Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan, jahon tan olgan besh 
tamoyilning muhim qismi aholini kuchli ijtimoiy himoyalash ekanligi ham shu bilan 
bog„liqdir.
O„zbekiston hukumati ana shu besh tamoyil asosida o„tish davrida aholini ijtimoiy 
himoyalash yuzasidan zarur choralar ko„rdi. Bu choralar odamlarning turmush 
darajasini keskin pasayib ketishining oldini olishda muhim rol o„ynadi hamda 
respublikada osoyishtalik va barqarorlikni saqlash omili bo„ldi. 
Masalan, mustaqillikning dastlabki murakkab, iqtisodiy tanglik yillarida 
odamlarning turmush darajasini muvofiqlashtirish maqsadida davlat yo„li bilan 
boshqarishning ko„pdan-ko„p usullari va uslublaridan foydalanildi. Jumladan, miqdori 
doimo o„zgartirib turilgan ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar, 
kompensatsiya 
to„lovlari
tarzidagi bevosita pul to„lovlari, imtiyozlar va turli dotatsiyalar tarzidagi to„lovlarni 
joriy qilish usuli keng qo„llanildi. 
Eng kam ish haqi va pensiyalardan soliq olinmaydigan bo„ldi. Korxonalarning o„z 
xodimlariga ijtimoiy yordam ko„rsatish sohasidagi xarajatlaridan bir qismi budjet 
mablag„lari hisobidan qoplanib turildi. Keng iste‟mol mollari va xizmatlarning 
ko„pgina qismi bo„yicha narxlardagi tafovutlarning o„rni qoplandi. Shu bilan birga 
qo„shimcha ijtimoiy imtiyozlar ham joriy qilindi. Masalan, boshlang„ich sinf 
o„quvchilari va yolg„iz pensionerlar uchun bepul nonushtalar, 2 yoshgacha bo„lgan 
bolalar uchun bepul ovqat, maktab o„quvchilari va talabalar uchun ovqatning 
arzonlashtirilishi kabi imtiyozlar berildi. Shuningdek, ko„pgina toifadagi fuqarolarga 
turarjoyi shaxsiy mulk qilib bepul berildi, ba‟zi turdagi kommunal xizmatlar haqini 
to„lashda yengilliklar joriy etildi va hokazo. 
Aholining ijtimoiy himoyalanishiga muntazam e‟tibor berar ekan, respublika 
hukumati islohotlarning birinchi bosqichidagi tajriba asosida inson va oila hayotining 
barcha sohalarini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlarning butun bir tizimini 
shakllantirishga 
erishdi. 
Aytish 
mumkinki, 
Mustaqillik 
yillarida 
narxlar 
erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi keskin ortib borishi munosabati 
bilan daromadlarning eng kam va o„rtacha darajasini muntazam oshirish ijtimoiy 

---

218 
himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng ustun yo„nalishlardan biri bo„lib keldi va 
hozirgi kunda ham shunday bo„lib qolmoqda. Bu yo„nalish aholining barcha 
tabaqalarini istisnosiz qamrab oldi va islohotlarning dastlabki davrida keng miqyosda 
qo„llanildi. Boshqa mamlakatlardan farqli o„laroq, O„zbekistonda daromadlar 
nisbatini o„zgartirish ish haqi, pensiyalar, stipendiyalarning, jamg„arma banklaridagi 
aholi omonatlari stavkalarining eng oz miqdorlarini bir vaqtning o„zida 
markazlashtirilgan tarzda qayta ko„rib chiqish yo„li bilan amalga oshirildi. 1995-yilda 
Respublika davlat budjetining 29,3 foizi ijtimoiy-madaniy tadbirlarga, 21,8 foizi esa 
ijtimoiy himoyaga ajratildi. 
1992–1998-yillar mobaynida ish haqi va pensiyalarning eng kam miqdori bir necha 
bor oshirildi. Masalan: eng kam ish haqi 1995-yilda 1994-yilga nisbatan 2,5 marta 
ortdi, 1996-yilning 1-yarmida esa 1995-yil 1-yarmiga nisbatan 2,7 marta ko„paydi. 
Nafaqaxo„rlarning ijtimoiy ahvolini e‟tiborga olib, eng kam pensiyaning mutlaq 
miqdori ish haqining eng kam miqdoridan oshiqroq bo„lishi muttasil ta‟minlanib 
kelindi. Bu yo„l ijtimoiy adolat tamoyillariga to„la mos kelar edi. Masalan, 1998-yil 1-
iyuldan ish haqining eng oz miqdori 1100 so„m bo„lgani holda, qarilik pensiyasining 
eng kam miqdori 2100 so„mni tashkil etadi, nogironlik pensiyasi esa bundan ham 
ortiqdir. 
Shuni alohida ta‟kidlash kerakki, istiqlol yillarida eng kam ish haqi va boshqa 
to„lovlar odatda, oldindan ko„paytirib kelindi, narx-navo o„zgarishi bilan bog„lab olib 
borildi, bu esa aholining to„lov qobiliyati saqlanib qolishini ta‟minladi va turmush 
darajasining keskin pasayib ketishiga yo„l qo„ymadi. 
Iqtisodiyot tarmoqlari bo„yicha ishchi va xizmatchilarning oylik o„rtacha ish haqi 
birgina 1996-yil dekabriga kelib, 1995-yil dekabriga nisbatan 2,6 barobarga o„sdi. 
Daromadlar miqdorini o„zgartirish orqali aholini ijtimoiy himoyalash chora-
tadbirlari tizimida 1993-yilda joriy etilgan yangi Yagona tarif setkasi ham aholi 
ijtimoiy himoyasida katta ahamiyatga ega bo„ldi. Bu chora barcha toifadagi 
xodimlarning ish haqi miqdorlarini tarif koeffitsiyentlari orqali eng kam ish haqi 
vositasi bilan bevosita o„zaro bog„lash imkonini berdi. 
Natijada ish haqini oshirish yo„li bilan aholining o„rtacha ish haqi, pul daromadlari 
o„z-o„zidan osha bordi. Shu bilan birga respublikaning ichki iste‟mol bozorini himoya 
qilish hamda oziq-ovqat va nooziq-ovqat mollari asosiy turlari iste‟molini muayyan 
darajada saqlab turish chora-tadbirlari ko„rilganligi ham aholini ijtimoiy jihatdan 
himoyalashning ikkinchi eng muhim yo„nalishi bo„ldi. 
Respublikada narx-navoni erkinlashtirish sohasida qo„shni mamlakatlarga nisbatan 
birmuncha mo„tadil siyosat o„tkazilganligi iste‟mol bozorini himoyalash zaruratini 
keltirib chiqardi. Bu O„zbekiston rubl mintaqasida turgan bir paytda nihoyatda muhim 
edi. Aksariyat respublika ehtiyojlari uchun valyutaga xarid qilingan un, o„simlik 
moyi, qand-shakar va boshqa taqchil mahsulotlar respublika tashqarisiga olib chiqib 
ketilishi hollari yuz berdi. 
Iste‟mol bozori barbod bo„lishiga yo„l qo„ymaslik uchun O„zbekistonda ishlab 
chiqarish yaxlit tizimini vujudga keltirishga hayotiy muhim masala sifatida qaraldi, 

---

219 
mahsulotlarni tashqariga olib chiqib ketilishini bojxonalar orqali qat‟iy nazorat qilish 
va yuqori boj to„lovlari joriy etish yo„li bilan amalga oshirildi. Dastlab, murakkab bir 
paytda iste‟mol mollarini sotib olish uchun bir marta, so„ngra esa ko„p marta 
ishlatiladigan kuponlarni muomalaga kiritish, kundalik zarur tovarlarning cheklangan 
turlarini me‟yorlangan tarzda sotishni tashkil etish ko„zda tutilgan edi. Bu tizim o„zini 
to„la oqladi. U bozorni pishiq-puxta himoya qilibgina qolmay, savdo tarmog„iga 
barcha zarur oziq-ovqat mahsulotlarini va kundalik xarid mollarini muntazam 
ravishda chiqarib turishni ta‟minlash, ularni iste‟mol qilish hajmlarini kamaytirmaslik 
imkonini berdi. 
O„tish davri qanchalik murakkab bo„lmasin, bu tizim respublikaning barcha 
aholisiga hayotiy muhim mahsulotlarni iste‟mol qilish va xizmatlardan bahramand 
bo„lish sohasida ishonchli ijtimoiy kafolatlarni ta‟minlab berdi. 
1992–1996-yillarda non va go„sht mahsulotlari, sut, qand-shakar, o„simlik moyi, 
kir sovun, bolalarga kerakli ayrim mollar, kommunal va transport xizmatlari uchun 
dotatsiyalar qisman saqlab qolindi. Shu tufayli daromad darajasi turlicha bo„lgan 
oilalar bulardan bir qadar foydalanish imkoniyatiga ega bo„ldi. Islohotlarning 
dastlabki bosqichida sobiq Ittifoqning ko„pgina mamlakatlarida aholining asosiy 
qismi yoppasiga qashshoqlashgan bir paytda O„zbekistonda amalga oshirilgan 
tadbirlar muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo„ldi. Odamlarning islohotlarni jadallik 
bilan olib borishga ishonchini kuchaytirdi. 
Ayni vaqtda respublikada iste‟molchilarning manfaatlarini himoya qilishning 
mutlaqo yangi tizimiga o„tishga tayyorgarlik ishlari olib borildi. Yangi tizimning 
mohiyati ichki narxlarni jahon narxlari darajasiga tez tenglashtirib olish va aholining 
daromadlarini shunga muvofiq ravishda oshirishni ko„zda tutadi. Bunday islohot 
sharoitida ijtimoiy himoyaning yangidan-yangi shakllarini qidirib topishni taqozo 
etadi. Jumladan, milliy valyutani muomalaga kiritish, uning ichki almashuvini 
ta‟minlash sohasida amalga oshirilgan tashkiliy va iqtisodiy chora-tadbirlarning 
ko„rilishi, ayniqsa, katta ahamiyatga ega bo„ldi. 
Mamlakatda ichki bozorni, xalqimiz manfaatlarini faqat baquvvat milliy 
valyutagina himoya qilishi mumkin, degan qat‟iy xulosaga kelindi. Buning uchun 
milliy valyutamiz, asosan, o„zimizda ishlab chiqarilgan zarur miqdordagi tovar bilan, 
keng eksport faoliyati hisobiga to„plangan salmoqli valyuta-zaxiralari bilan 
mustahkamlangan bo„lishi kerak edi. 
Milliy valyuta joriy etilgach, islohotlar birinchi bosqichining oxirlariga kelib 
(1995-yil), oziq-ovqat mahsulotlarini me‟yorlangan tarzda sotishdan butunlay voz 
kechish va erkin narxlarga o„tish imkoniyati tug„ildi. 
Erkin narxlarga esa «esankirashlarsiz» o„tishga muvaffaq bo„lindi. Buni 
O„zbekistondagi iqtisodiy islohotlar birinchi bosqichining muhim natijasi, deb 
baholash mumkin. 
Mustaqillikning dastlabki davridan boshlab aholining kam ta‟minlangan qismini 
qo„llab-quvatlash borasida ko„rilgan chora-tadbirlar, ijtimoiy siyosatni amalga 
oshirishning muhim yo„nalishlaridan biri bo„ldi. 

---

220