Namangan muxandislik texnologiya instituti

2. Iqtisodiy tahlil metodologiyasi haqida tushuncha va uning asosiy elementlari tavsifi


Fan metodologiyasi o’zida ‘redmetini anglashga yo’naltirilgan tamoyillar, usullar va metodlar, qoidalar tizimini aks ettiradi. Bilish faoliyati jarayonini yaxlit tadqiq etuvchi anglash nazariyasidan metodologiya shunisi bilan farq qiladiki, u anglash metodlariga ko’’roq diqqatni qaratadi. Agar fan nazariyasi o’zida bilish jarayoni natijasini aks ettirsa, u holda metodologiya ushbu bilimlarga erishish usuli va tadqiqiy faoliyatga yo’naltiruvchi asos sanaladi.
Fan metodologiyasining asosiy tarkibiy qismlari – bu ‘redmetni o’rganish yondashuvining umumiy tamoyillarini va uni tadqiq qilishning aniq metodikasini ishlab chiqishdir.
Turli fanlar uchun o’ziga xos bo’lgan o’z ‘redmetini o’rganishga yondashuv usullari (jumladan, IT ham) bilishning umumiy dialektik metodiga asoslanadi.
Bilishning dialektik metodi barcha hodisa va jarayonlarni uzluksiz harakatda, o’zgarish va taraqqiyotda ko’rib chiqish zaruratidan kelib chiqadi. Hech narsa o’z o’rnida turmaydi, barchasi oqadi, barchasi o’zgaradi. Har kun, har soat, har daqiqada korxona iqtisodiyotida o’zgarish sodir bo’lib, ular taqqoslash jarayonida anglanadi. Muntazam taqqoslashning zarurati – IT xarakterli jihatlaridan biridir. Taqqoslash IT da juda keng qo’llaniladi: faoliyatning haqiqiy natijalari o’tgan yillar natijalari bilan, boshqa korxonalarning erishgan yutuqlari, maqsadli va ‘rognoz ‘arametrlar, mehyoriy mahlumotlar va boshqalar bilan taqqoslanadi.
Dialektik metod tamoyillari bilan mutanosiblikda har bir jarayon, har bir hodisa qarama-qarshilik kurashi va birligi sifatida ko’rib chiqilishi zarur. Bu tamoyil har bir jarayon, har bir hodisaning ichki qarama-qarshiligi, ijobiy va salbiy tomonlarini o’rganish zaruratini taqozo etadi. Bu ham IT tavsifli qirralaridan biridir. Masalan, texnik yangilanishlar mehnat unumdorligini o’sishi, rentabellik va boshqa ko’rsatkichlar darajasi oshishiga ijobiy tahsir o’tkazadi, lekin bunda uning atorf-muhitni ifloslantirishi kabi salbiy oqibatlarini ham yodda tutish lozim.
Tahlilda dialektik metoddan foydalanish korxonaning xo’jalik faoiyatini o’rganish barcha o’zaro bog’liqliklarni hisobga olgan holda olib borishi lozimligini anglatadi. Hech bir hodisa agar u boshqalardan ajratilgan holda aloqadorliksizda ko’rib chiqilsa, to’g’ri tushunilishi mumkin emas. Misol uchun, yangi texnikani joriy etishning mahsulot ishlab chiqarish tannarxi darajasiga tahsirini o’rganishda nafaqat bevosita, balki bilvosita aloqani ham hisobga olish zarur. Mahlumki, yangi texnika joriy etilishi bilan ishlab chiqarish xarajatlari, demak mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ham oshadi. Lekin, bu holat mehnat unumdorligi oshishiga ijobiy tahsir ko’rsatadi. Bu esa, ish haqidan tejalishiga va shu omil tufayli mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ‘asayishiga olib keladi. Demak, u yoki bu iqtisodiy hodisani anglash va to’g’ri baholash uchun barcha o’zaro aloqalarni boshqa hodisalar bilan o’zaro bog’liqliklarni o’rganish zarur. Bu ham IT ning metodologik jihatlaridan biridir.
Tahlilning muhim metodologik jihatlaridan biri uning nafaqat sabab-oqibat aloqalarini o’rganish, balki ularga miqdoriy tavsif berishi, yahni faoliyat natijalariga omillar tahsirini miqdoran o’lchashni tahminlash sanaladi. Bu analitik tadqiqotlar darajasini oshiradi.
Tahlilda sabab aloqalarini o’rganish va o’lchashni induktsiya va deduktsiya metodi bilan amalga oshirish mumkin. Mantiqiy induktsiya ko’magida sabab, aloqalarini o’rganish usuli shundan iboratki, tadqiqot xususiydan umumiy tomon, xususiy dalillardan umumlashtirish, sababdan natija tomon olib boriladi. Deduktsiya — shunday usulki, bunda tadqiqot umumiy dalillardan xususiyga, natijalardan sababga tomon amalga oshiriladi. IT da ham u ham bu yondashuvdan foydalaniladi. Induktsiya metodlari barcha ko’rsatkichlarning alohida omillarga nisbatan o’zgarishidagi tahsirchanlikni kom’leks baholash uchun qo’llaniladi. Deduktsiya yordamida tadqiq etilayotgan natijaviy ko’rsatkichni shakllantiruvchi butun kom’leks omillar tadqiq qilinadi.
Bilishning dialektik metodiga muvofiq har bir jarayon, har bir iqtisodiy hodisani tizim va tizimga o’zaro bog’liq elementlar majmuasi sifatida ko’rib chiqish lozim. Bularning har biri uning rivojlanishi uchun munosib hissa qo’shadi. Tizim elementlaridan biriga ichki yoki tashqi tavsifidagi ixtiyoriy tahsir uning boshqa elementlarida ham o’z aksini to’adi. Bundan tahlil obhektlarini o’rganishga tizimli yondashuv zarurati kelib chiqadi, bu tadqiqot metodologiyasining yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Tizimli yondashuv tahlil obhektini chuqur o’rganishga, u haqda yanada to’liq va yaxlit tasavvur olishga, bu obhektning alohida qismlari o’rtasidagi sabab-oqibat aloqalarini aniqlashga imkon beradi.
Tizimli yondashuvning asosiy xususiyati — dinamizm, o’zaro tahsir, o’zaro bog’liqlik, tizim elementlarining o’zaro aloqasi, kom’lekslilik, yaxlitlilik, tobelik, yetakchi bo’g’in ajratilishi kabilardir.
Tizimli yondashuv elementlari o’rganilayotgan hodisalar va jarayonlarning maksimal detallashtirish (xususiy tahlil) va ularning tizimlashtirilishini ko’zda tutadi. U yoki bu hodisalarni detallashtirish (tarkibiy qismlarga ajratish) o’rganilayotgan obhektda yanada jiddiy va asosiysini aniqlash uchun zarur bo’lgan darajada olib boriladi. U obhekt va tahlil maqsadiga bog’liq. Bu IT dagi murakkab vazifa bo’lib, analitikdan iqtisodiy hodisalar mohiyati, shuningdek, ularning rivojlanishini aniqlovchi omil va sabablar haqida aniq bilimlar talab qiladi.
Tizim elementlarini tizimlashtirish ularning o’zaro aloqadorligi va o’zaro tahsirini o’rganish asosida amalga oshiriladi. Bu asosiy kom’onentlarni, funktsiyalarni, tizim elementlari tobeligini aniqlashga, o’rganilayotgan obhekt (tizim) ning taxminiy tuzilishli-mantiqiy tahlil modelini tuzishga imkon beradi. Grafik jihatda u odatda rasm ko’rinishida taqdim bo’ladi, bu yerda har bir elementga muayyan blok mos keladi. Alohida bloklar o’zaro strelkalar bilan bog’liq, ular ichki va tashqi tizim aloqalari mavjudligi va yo’nalishini ko’rsatadi. tuzilishli-mantiqiy chizmalar asosida matematik bog’liqlik shakllari belgilanadi, tizimning elementlari o’zaro aloqani o’rtasidagi tavsiflovchi matematik modellar tuziladi, ularning ‘arametrlari aniqlanadi. Tizimlashtirish tahlildagi o’ta mashuliyatli davr hisoblanadi. Bu jarayonda doimiy omillarni tasodifiylaridan ajratish, ko’’lab o’rganilayotgan omillarning to’’lamidan faoliyat natijalari bog’liq bo’lgan asosiylarini aniqlash zarur.
IT ning yuqorida qayd qilingan tomonlar bilan bevosita shartlangan muhim metodologik jihati, korxonaning xo’jalik faoliyatidagi iqtisodiy jarayon va hodisalarning sabab-oqibat aloqalarini kom’leks, tizimli tadqiq qilish uchun zaruriy sanaluvchi ko’rsatkichlar tizimini ishlab chiqish va undan foydalanish hisoblanadi.
Tahlilda tizimli bilan bir qatorda vaziyatli yondashuv mavjud, unga muvofiq amalga oshirish belgilangan funktsiyani inqirozli hodisalardan ogohlantirish maqsadida boshqarilishi lozim bo’lgan vaziyat tashkil etadi. To’g’ri qaror qabul qilish uchun yuzaga kelgan vaziyatni baholash va uning istiqbolda rivojlanishini ‘rognozlash zarur. Vaziyatli yondashuvning o’ziga xosligi shundan iboratki, u tizimli tahlilning asosiy g’oyalarini rivojlantirib, eng ahamiyatli tizim ‘arametrlarini, eng dolzarb omillarni ajratadi, qo’yilgan maqsadlarga yanada samarali usullar bilan erishish mumkin bo’lganlariga tahsir ko’rsatadi. Vaziyatli yondashuv hozirgi vaqtda iqtisodiy tahlilni rivojlantirish metodologiya va me­todikasining eng istiqbolli yo’nalishlaridan biri sanaladi.