Namangan muxandislik-pedagogika

Issiqlik relesi. Elektr dvigatellarni va boshqa elektr qurilmalarni uzoq vaqt davom etadigan 10­20% li o’ta yuklanishdan himoyalash uchun xizmat qiladi.
Issiqlik relesi himoyalanuvchi dvigatel yoki boshqa elektr qurilma zanjiri bilan ketma-ket ulangan qizdirish elementidan iborat. Qizdirish elementining ichiga bimetall plastinka joylashtirilgan. U chiziqli kengayish koeffitsienti turlicha bo’lgan ikkita metall plastinkalardan iborat bo’lib, ularning bir tomondagi uchlari o’zaro kavsharlangan, ikkinchi uchlari esa asosga qo’zg’almas qilib maxkamlangan. Qizdirish elementidan ajralib chiqayotgan issiqlik ta'sirida bimetall plastinka qiziydi. Iste'mo lchining toki o’zining nominal qiymatidan ma'lum miqdorga, masalan 20 % ga oshganda bimetall plastinka ko’prok qizib, ma'lum miqdorga bukiladi va richagni qo’yib yuboradi. Prujinaning ta'siri ostida richag buriladi va issiqlik relesining normal yopiq (ulangan) kontaktlarini ochadi. Kontakt magnitli ishga tushirgichning boshqarish zanjiriga ulanadi, shuning uchun yuritgich chulg’amining zanjiri uziladi va magnitli yuritgichning asosiy kontaktlari ajraladi, ya'ni elektr dvigatel yoki boshqa elektr qurilma elektr tarmoqdan uziladi. Issiqlik relesini dastlabki xolatga qaytarish uchun dastlabki xolatiga qaytarish knopkasidan foydalaniladi.
Saqlagichlar. Elektr zanjirida qisqa tutashuv yoki o’ta yuklanish yuzaga kelganda uni avtomatik ravishda bir marta uzish uchun xizmat qiladigan apparat saqlagich deb ataladi. Zanjirni saqlagich vositasida uzish eruvchan quymaning erishi tufayli amalga oshadi. Bu eruvchan quyma o’zidan muxofazalanayotgan zanjirning toki oqib o’tganda qizib eriydi. Eruvchan quymani qo’lda almashtirish mumkin. Konstruktsiyasining soddaligi va arzonligi sababli eruvchan saqlagichlar sanoat elektr qurilmalarida, elektr tarmoqlarida va elektr yuritmalarda keng qo’llaniladi. Saqlagichlarning konstruktsiyasi turlicha bo’lib, milliamperdan to minglab ampergacha toklarga mo’ljallanadi. Hamma saqlagichlar asosiy elementlar asos, eruvchan quyma, kontakt va yoy so’ndiruvchi qurilma yoki yoy so’ndiruvchi muhitdan iborat bo’ladi. Saqlagichlarning asosiy texnik parametrlari nominal kuchlanish (U_nom) va nominal tok (I_nom) hiso blanadi.
Ayrim iste'molchilarni (masalan, dvigatellarni) himoya qiluvchi quyma va saqlagichlarni tanlashda ikkita shartga rioya qilish kerak:

1. 
   ulardan uzoq vaqt davomida normal tok (ish toki I_ish) o’tganda quymalar erimasligi, ya' ni Ik,_nom
   

— ^Iish^;

2. 
   quymalar himoya qilinayotgan dvigatellarning qisqa muddatli (ishga tushirish) tokiga chidamli bo’lishi, ya'ni Ik,nom — Ii.t(1,5-2,5).
   

3. 
   Texnologik datchiklar va avtomatikada ishlatiladigan ba'zi tuzilmalar
   

Ma'lum texnologik parametrlar: (maso fa, tezlik, yuklama, bo sim...) ta'sirida elektr kontaktli yoki kontaktsiz elementi ishga tushadigan apparat texnologik datchik deyiladi. Elektrik yuritmani avtomatlashtirishda ishlatiladigan ba'zi texnologik datchiklar bilan tanishamiz.

з a)
Yo’l almashib ulagichlar. Harakatdagi ish mexanizmining ba'zi qismlaridan ta sirlanib ma lum kontaktlari tutashadigan, boshqa qismlari ajraladigan qurilma yo’l almashib ulagichi deyiladi. Rasm 9-6 da kontaktli (a) va kontaktsiz (b) yo’l almashib ulagich sxemasi keltirilgan. 9-6 a-rasmda 1 va 2
kontaktlar normal xolda, ya'ni tutashgan 2 va 3 kontaktlar ajralgan xolda. Ish mexanizmi o’zidagi turtkich bilan 4 shtokni bosganda 1 va

2. 
   kontaktlar ajraladi 2 va 3 kontaktlar birikadi. Bunday qurilmalar kuchlanishi U=380 V, tok kuchi 1=3 A gacha bo’lgan zanjirlarda ishlatiladi. Xizmat davri kontakt tizimi xolatini (5^10)-10⁶ marta o’zgarishi bilan o’lchanadi. Agarda ish mexanizmi aylanma harakat qiladigan bo’lsa barabanli yo’l almashlab ulagichlar ishlatiladi.
   

b)


Rasm 9-6. Yo’l almashlab ulagich sxemalari.
Rasm 9-6 b da harakatlanuvchi mexanizm bilan plastinka 3 bog’langan bo’lib, u magnit tizim 1 yaqinidan o’tganda zanjirda 2 tok rezonansi sodir bo’ladi. Natijada zanjirdagi umumiy tok qiymati kamayib, rele o’z yakorini qo’yib yuboradi. Bunda rele yakori bilan bog’langan kontakt tizimi o’z xolatini o’zgartirib avtomatik sxemaga kerakli bo’lgan tok zanjirini elektr tarmog’iga ulaydi yoki undan ajratadi.