|
Asosiy unversal o’lchash asboblarning tuzilishi.
Shtangenasboblar
mashinasozlikda ko’p qo’llaniladi. Ulardan detallarning ichki, tashqi diametrlari,
uzunligi, eni, qalinligi, chuqurligi va boshqa qismlarini o’lchashda foydalaniladi.
Shtangentsirkullarning
uch turi-ShTs-I, ShTs-II, ShTs-III ishlatiladi.
Ularning o’lchash chegaralari har xildir: 0-125 mm (ShTs-1); 0-160 mm (ShTs-II);
0-400 mm (ShTs-III). Nonius bo’yicha sanoqlari 0,1 mm (ShTs-I) va 0,05 mm
(ShTs-II va ShTs-III).
44
Shtangentsirkul ShTs-I
bilan tashqi, ichki o’lchamlar va chuqurlikni
o’lchash mumkin. Shtangasining bitta uchida o’lchash jag’lari ikkinchi uchidan
chizg’ich bo’lib, undan chuqurlikni o’lchashda foydalaniladi. Shtanga bo’ylab
qo’zg’aluvchi ramka jag’lari suriladi. O’lchash jarayonida shtangaga qisqichni vint
bilan mahkamlab qo’yiladi. Shtangentsirkulning ostki jag’i tashqi, ustki jag’i esa
ichki o’lchamlarni o’lchash uchun xizmat qiladi. Ramkaning qiya qirrasiga nonius
shkalasi zarblangan.
Shtangentsirkul ShTs-II
yuqori aniqlikda o’lchash imkonini beradi.
Asbobning ustki jag’i o’tkirlangan bo’lib, undan rejalash ishlarida foydalaniladi.
Suriluvchi ramkaning shtangasi nisbatan o’rnatish uchun mikrometrik surish (vint-
gayka) mexanizmi bilan ta’minlangan.
Kalibrlar. Shchuplar. Shablonlar.
Detal o’lchamlarini, shaklini va
sirtlarining joylashishini tekshirish uchun mo’ljallangan shkalasiz o’lchovga kalibr
deyiladi. Kalibrlarning normal va chegaraviy xillari bo’ladi. Normal kalibrlar deb,
o’lchamlari tekshirilayotgan detalning nominal o’lchamlariga mos keladigan
kalibrlarta aytiladi. CHegaraviy kalibrlarning ikkita ish o’lchami bo’ladi; bittasi
eng katta chegaraviy o’lchamga, ikkinchisi eng kichik chegaraviy o’lchamga mos
keladi. Ulardan biri «o’tuvchi» deb ataladi va PR «proxodnoy» harflari bilan
belgilanadi, boshqasi «o’tmaydigan» deb ataladi va HE («neproxodnoy») harflari
bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda chegaraviy kalibrlar keng tarqalgan, shunga
qaramasdan normal kalibrlarning ba’zilari mashinasozlikda muvaffaqiyatli
ishlatilib kelinmoqda. Bularga birinchi navbatda shablonlar, shchuplar va konus
kalibrlar kiradi. SHablonlar murakkab detallarni tayyorlashda sirtlarinipg shakli va
joylashishining to’g’riligini tekshirishda ishlatiladi. Andaza konturi bilan detal
orasidagi tirqish bo’yicha yoki bo’yoq bo’yicha tekshiriladi. Sirtlarning egrilik
radiusini tekshirish uchun radiusli andazalar keng qo’llanadn (6-rasm). Ular
to’plamlar ko’rinishida ishlab chiqariladi va egrilik radiusi 1 mm dan 25 mm gacha
bo’lgan qavariq va botiq sirtlar bilan andazalar orasidagi tirqishni tekshirish
imkonini beradi. Yetarli darajada keng tarkalgan asboblardan biri shchuplar
xisoblanadi, ular ma’lum qalinlikdagi plastinkalar to’plamidan iborat bo’ladi (7-
rasm). SHchuplar sirtlar orasidagi zazorlarni tekshirish uchun normal kalibrlar
hisoblanadi. SHchuplar ikkita aniqlik klassida amaldagi davlat standarti ga ko’ra 1
va 2 klass aniqligida), 0,02-1 mm nominal o’lchamli, har 0,01 va 0,005 mm dan
45
darajalangan 100 mm va 200 mm uzunlikda ishlab chiqariladi. 100 mm
uzunlikdagi shchuplar alohida plastina va to’plam ko’rinishida chiqariladi! 200
mm uzunlikdagi shchuplar faqat ayrim plastina ko’rinishida chiqariladi.
Vazifasiga ko’ra kalibrlar ikkita asosiy gruppaga bo’linadi: ish kalibrlar
(o’tuvchi R-RP va o’tmaydigan R-HE) va nazorat kalibrlarga (K-RP, K-HE, K-I)
bo’linadi. Detalning ishga yaroqliligi unga o’tuvchi va o’tmaydigan kalibrlarni
ketma-ket qo’yib aniqlanadi. CHegaraviy kalibrlar ko’pincha tsilindrikval va
teshiklarni tekshirish uchun ishlatiladi. Vallar kalibr skobalar bilan, teshiklar kalibr
probkalar bilan tekshiriladi. Kalibr probkalarning konstruktsiyalari 8-rasmda
ko’rsatilgan. Simdan yasalgan qo’ymalari bo’lgan ikki tomonlama probkalar (8-
rasm, a) 1-3 mm diametrli teshiklarni, konussimon quyruqli qo’ymali ikki
tomonlama probkalar 1-50 mm diametrli teshiklarni tekshirish uchun ishlatiladi.
Qeyingi holda o’tuvchi kalibr o’tmaydigan kalibrdan uzunroq bo’ladi. Ba’zan bu
o’lchamlarni tekshirish uchun bir tomonlama probkalardan foydalaniladi, ularda
o’tuvchi va o’tmaydigan kalibrlar dastaniig bir tomonida joylashgan bo’ladi. Lekin
bunday probkalar kamdan-kam ishlatiladi (tayyorlanadi), chunki ular bilan uncha
chuqur bo’lmagan bir tomoni berk teshiklarni va uzun ikki tomoni ochiq
teshiklarni tekshirib bo’lmaydi. Bundan tashqari, bir tomonlama probkalarni, ikki
tomonlama probkalarga nisbatan tayyorlash birmuncha qiyin. 30—100 mm
diametrli teshiklarni tekshirish uchun uchlikli ikki tomonlama probkalardan
(8rasm, v) foydalaniladi. Ular to’la profilga ega bo’ladi. Diametri 50 mm dan katta
bo’lgan teshiklarni tekshirishda bunday kalibrlardan foydalanish og’ir bo’lganidan
qiyinchilik tug’diradi. SHuning o’chun katta diametrli teshiklarni tekshirishda
profili to’la bo’lmagan probkalar ishlatiladi. Ular 30–50 mm li diametrlar uchun
list zagotovkalardan bir va ikki tomonlamali qilib (8-rasm, g), 50 dan 300 mm
gacha bo’yagan diametrlar uchun bir tomonlamali qilib tayyorlanadi. Diametri 250
mm dan 1000 mm gacha bo’lgan teshiklar chegaraviy nutromerlar yoki
shtihmasslar bilan (8 rasm, ye) tekshiriladi. Nutromerlarda o’lchash sirtlari
tsilindrik qilib, shtixmasslarda sferik qilib yasalgan. SHtixmass va nutromerlar
o’tuvchi va o’tmaydigan kalibrlardan iborat komplekt ko’rinishida ishlatiladi.
Kalibrskobalarni tekshirish uchun tashqi o’lchash ish sirtiga ega bo’lgan
shayba ko’rinishidagi nazorat kalibrdan foydalaniladi (8-rasm, j). Kalibrskobalarni
46
tayyorlashda ular o’tuvchi va o’tmaydigan KRP va K-HE kontrkalibrlar
tekshiriladi. K-I kontrkalibrlar o’tmaydigai bo’lib, kalibr skobalarning yoyilish
darajasini tekshirish uchun xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
