Namangan muhandislik-qurilish

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

11 
ANNOTATSIYА 
 
O‟quv qo‟llanma “Er usti transport tizimlari va ularning ekspluatatsiyasi 
(avtomobil transporti)” ta‟lim yo‟nalishi texnik bakalavriat talabalari uchun 
mo‟ljallangan bo‟lib, unda transport vositalarining elektr jihozlari va elektron 
tizimlariga qo‟yilgan talablar, transport vositalarining elektr jihozlari va elektron 
tizimlarini tuzilishi, ishlash printsipi va turlari, elektr jihozlari va elektron tizimlarida 
sodir bo‟ladigan texnologik jarayonlar, ularga xizmat ko‟rsatish va ularni bartaraf 
etish yo‟llari. Avtomobillarni elektron tizimlarni boshqarish usullari. Elektr va 
elektron tizimlarni avtomobillarga to‟g‟ri tanlash, bu tizimlar elementlarining yuqori 
texnik ishonchliligi va konstruktiv mustaxkamligini oshirish usullari yoritilgan.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

12 
KIRISH 
 
Avtomobil sanoatining rivojlanishi bugungi kunda eng zamonaviy 
avtomobillarni ishlab chiqishdan iborat bo‟lib bormoqda. Mamlakatimizni 
iqtisodiyotini rivojlantirishda chet el investitsiyasining kirib kelishi sababli ko‟plab 
avtomobilsozlik korxonalari jahon andozalari talablariga javob bera oladigan 
darajada tiklanmoqda, yiriklashmoqda va yangidan qurilmoqda. 
“
Har bir davlat xizmatchisi har kuni o’zining mehnati bilan egallab turgan 
lavozimiga loyiqligini isbotlash shart
” degan qoidani ro‟yobga chiqarishga alohida 
e‟tibor qaratildi.
Harakatdagi tarkibni zamonaviy, qulay yengil avtomobillar, avtobuslar, 
mikroavtobuslar, yuk avtomobillari bilan yangilash, yo‟nalishlarni oqilona tashkil 
etish va kengaytirish, tashishlar xavfsizligi choralarini kuchaytirish hisobiga 
aholining 
avtomobil 
tashishlariga 
ehtiyojini 
imkon 
qadar 
to‟laqonli 
ta‟minlash avtomobil transportini rivojlantirishning asosiy yo‟nalishidir. 
Ushbu faktorlarni hisobga olgan holda quyidagi chora-tadbirlar amalga 
oshirildi: 
birinchidan, sohada kichik tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qonunchilik 
darajasida qulay shart-sharoitlar yaratildi; 
ikkinchidan, yo‟lovchilar avtovokzallari va avtostantsiyalarini qurish hamda 
rekonstruktsiya qilish, yangi yo‟lovchi yo‟nalishlarini ochish, avtomobil transporti 
harakatdagi tarkibini yangilash bo‟yicha zarur choralar ko‟rilmoqda; 
uchinchidan, 
tashishlar 
yo‟nalishlarini 
tender 
orqali 
joylashtirish 
mexanizmlarini joriy etish yo‟li bilan avtomobil transporti xizmatlari bozorida bozor 
munosabatlari va raqobat muhitini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar 
yaratilmoqda; 
to‟rtinchidan, avtomobil tashishlarini boshqarish tizimiga tadbirkorlar 
tomonidan tegishli davlat xizmatlarini olishda ruxsat berish va litsenziya 
jarayonlarini maksimal darajada soddalashtirish, talab etilayotgan hujjatlar soni, 
ularni taqdim etish muddatlarini qisqartirishni nazarda tutuvchi yagona axborot-
integrallashuv tizimi joriy etilgan. 
Er usti transport tizimlari va ularning ekspluatatsiyasi – ta‟lim yo‟nalishi 
bo‟yicha bitirgan texnik bakalavrlar transport vositalarini elektr jihozlari va elektron 
tizimlarini tuzilishi, ishlash printsipi, ularni turlari, transport vositasigi to‟g‟ri 
tanlash, hamda ulardan oqilona foydalanishning zamonaviy ilmiy usullarini qo‟llay 
bilishlari, transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlarining istiqbolli 
konstruktsiyalari va ularni transport vositalariga tadbiq eta olish, institutda olgan 
nazariy va amaliy bilim, ko‟nikmalari asosida yaratilishiga imkon beradi.
Zamonaviy transport vositalarida elektr energiyasi turli maqsadlarda 
ishlatiladi: ichki yonuv dvigatellarini yurgizib yuborish, ichki yonuv dvigatellarida 
ishchi aralashmani o‟t oldirish, transport vositasi xarakatlanadiga yo‟llarni yoritish, 
transport vositasi sirtqi o‟lchamini ko‟rsatish, kapot ostidagi dvigatelni kechqurin 
yoritish, yorug‟lik va tovush signali berish, ayrim agregatlar va har xil vazifani 
o‟tovchi elektr yuritmalar ishni tekshirish, yonilg‟i bakdagi yonilg‟i sathi, 
dvigateldagi suyuqlik harorati, moy bosimi, avtomobil oldi ko‟rsatkichlarini (panel) 
ishlashi, dvigatelni elektron boshqarish, transmissiya agregatlarini elektron 

---

13 
boshqarish, tashqi havo harorati past bshlganda dvigatelni yurgizib yuborishdan 
oldin qizdirish va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi. 
Yuqorida aytilgan avtomobillar elektr jihozlari tizimlaridagi elektr energiyasi 
iste‟molchilari o‟zgaruvchan tok generatori hamda 12 yoki 24V kuchlanishli 
akkumulyatorlar batareyasidan elektr energiyasini oladi. 
Transport vositalarida elektr energiyasi manbaining “+” klemmasi bilan 
ulangan bort tarmag‟i bo‟ladi. “-” klemma transport vositasining metal qismlari: 
shassi, kuzov, rama va hokozolari tarmoqning ikkinchi simi vazifasini o‟taydi, ular 
elektr energiyasi ist‟molchilari va manbalari ulanadi. Hozirgi zamon 
avtomobillarining elektr jihozlaridagi ko‟pgina agregat va asboblar har bir 
avtomobilning tipovoy sxemasi uchun umumiy bo‟lib, sxema elementlarida 
ba‟zilarigina ushbu avtomobilga xos bo‟lgan jihoz hisoblanadi. 
Turli avtomobillardagi asbob va agregatlarning vazifasi bir xil bo‟lishiga 
qaramay, ish sharoiti turlicha bo‟lgani uchun ular quvvati, aylanishlar soni, yorug‟lik 
kuchi va konstruktsiyasi bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan generatorning quvvati 
elektr energiyasi ist‟mol qiluvchilar soni va ularning quvvatiga yoki starter quvvati 
va akkumulyatorlar batareyasining sig‟imi dvigatel turi (karbyuratorli, elektron va 
dizel) tsilindrlar soniga hamda litirajiga bog‟liq.
Avtomobil elektr jihozlarining umumiy sxemasi 1-rasimda keltirilgan. 
1- rasm. Avtomobil elektr jihozlarining umumiy sxemasi 
1 - startyor; 2 - AB; 3 - ampermetr; 4 - generator; 5 - rele-rostlagich; 6 - o‟t 
oldirish shamlari; 7 - taqsimlagich; 8 - uzgich; 9 - o‟t oldtrish g‟altagi; 10 - nazorat 
o‟lchov asboblari; 11 - bosh yoritish faralari; 12 - faralarni almashlab ulagich; 13 - 
yoritish tizimining markaziy almashlab ulagich; 14 - yoritish va darak berish 
asboblari. 
Energiyani faqat akkumulyator batareyasidan oluvchi startyor ancha kuchli 
elektr energiya iste‟molchisi hisoblanadi. 
Hozirgi zamon avtomobillarda elektr energiyadan qanday foydalanilishi bilan 
tanishib chiqamiz. Avtomobilga quyidagi elektr energiya manbalari o‟rnatilgan: 
generator va bitta akkumulyatorlar batareyasi. Generator o‟zgaruvchan tok hosil 
qiladi, unga o‟zgaruvchan tokni 12V nominal kuchlanishli o‟zgarmas tokka 
aylantirib beruvchi kremniyli to‟g‟rilagich o‟rnatiladi. 
Generatorning quvvati 400W bo‟lib, u kontaktsiz-tranzistorli rele-rostlagich 
bilan ishlaydi. CHiqish qismalarida 12V umumiy kuchlanish hosil qilish uchun 

---

14 
ikkita akkumulyator batareyasi ketma-ket ulangan va massaning umumiy 
uchirgichga ega.
Elektr energiyani yorug‟lik energiyasiga aylantirib beruvchi iste‟molchilar 
gruppasiga old faralar, ketingi faralar, kabina plafoni, shtepsel rozetkali ko‟chma 
fonar, asboblar shchitchasini yorituvchi uchta lampa kiradi. Ularga yorug‟lik signal 
asboblari ham: old fonarlarining gabarit yorug‟lik lampasi va ketingi fonarlarning 
gabarit yorug‟lik lampasi, old va ketingi burilishni ko‟rsatish chiroqlariga mos signal 
lampalar va ketingi fonarlar to‟xtatish-signal lampasi, nomer belgisini yoritish 
fonari, massa uchirgichning qizil rangdagi nazorat lampasi K va burilishni ko‟rsatish 
chirog‟ini ulash yashil nazorat lampasi kiradi. 
Elektr energiyani tovush energiyasiga aylantiruvchi asboblarga tovush signali
kiradi. Elektr energiyani mexanikaviy energiyaga aylantirib beruvchi iste‟molchilar 
gruppasiga elektr startyor, kabina ventilyatorining elektr dvigateli va oyna 
tozalagichning elektr dvigateli kiradi. 
Elektr energiyani issiqlik energiyasiga aylantiruvchi iste‟molchilar gruppasiga 
ishga tushirish isitgichning chog‟lanish svechasi, ishga tushirish isitgichning nazorat 
elementi, moy temperaturasini o‟lchaydigan elektr termometr kiradi. 
Elektr energiyani magnitaviy energiyaga aylantirib beruvchi asboblarga 
kontakt-tranzistorli rele-rostlagich va ishga tushirish relesiga ega bo‟lgan startyorni 
blokirovkalash relesi kiradi. 
Asboblarning bir qismi qo‟shimcha rol uynashini takidlab o‟tish kerak, chunki 
ular elektr energiya iste‟molchilari emas. Bu asboblar quyidagi kommutatsiya 
apparatlarini tashkil etadi: gabarit faralarining o‟chirgichi, ketingi faralar o‟chirgichi, 
old faralarning uzoqni yoki yaqinni yoritish qayta ulagichi, akkumulyatorlar 
batareyasi massasining o‟chirgichi, to‟xtash signal o‟chirgichi, tovush signali 
o‟chirgichi, burilishni ko‟rsatish chirog‟ining qayta ulagich, startyor o‟chirgichi, 
shtepselь rozetkalari pritseplari mashinalardagi ko‟chma lampa yoki asboblarni 
ulashga xizmat qiladi. 
Bundan tashqari, himoya asboblari elektr jihozlarini qisqa tutashishdan 
saqlaydigan saqlagichlar bor. 
Avtotransport korxonalari va kichik korxonalarning texnik tayyorgarligini 
oshirish uchun transport vositalarining elektr jihozlari va elektron tizimlarining 
tuzilishini yaxshi bilish hamda ularni ishlatishning texnik qoidalariga rioya qilish 
kerak. Bu o‟quv qo‟llanmada transport vositalarining elektr jihozlari va elektron 
tizimlarining tuzilishi, ishlash printsipi va turlarini o‟rganishga hamda ularni 
ishlatish masalalariga bag‟ishlangan.

---

15