Namangan muhandislik-qurilish instituti

o’zgarmas tarkib bilan ifodalanadi. 

 

  

Karrali nisbatlar qonuni. Karrali nisbatlar qonuni 1808 yilda Dalton tomonidan yaratilgan. 

Agar ikki element o’zaro ta’sirlashib bir necha birikmalar hosil qilsa, elementlardan bi-

rining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil massa miqdoriga to’g’ri keladigan massa 

miqdorlari o’zaro kichik butun sonlar nisbati kabi nisbatda bo’ladi.  

 

Bu  xulosa  tez  orada  eksperiment  yo’li  bilan  isbotlandi.  Dalton  o’sha  zamonda  ma’lum 

bo’lgan ikkita uglevodorod metan bilan etilen tarkibini tekshirib (1-jadval) uglerodning bu birikma-

larida bir og’irlik qism vodorodga to’g’ri keladigan og’irlik miqdorlari o’zaro 3:6 yoki 1:2 nisbatda 

bo’lishini topdi. 

1-jadval 

Birikma nomi 

Tarkibi, % hisobida 

Tarkibi, og’irlik qism hisobida 

 

uglerod 

vodorod 

uglerod 

vodorod 

  Metan CH

4

 

75 

25 

3 

1 

  Etilen C

2

H

4

 

85,71 

14,29 

6 

2 

 

Karrali nisbatlar qonunidan ikkita muhim xulosa kelib chiqadi: 

1)  Bir  xil  elementlardan  hosil  bo’lgan  birikmalar  o’z  og’irlik  tarkiblari  jihatidan  odatda,  bir-

biridan  katta  farq  qiladi.  Masalan,  azot  oksidlarida  bir  og’irlik  qism  azotga  0,57  og’irlik 

qism  kislorod,  yoki  bundan  2-5  barobar  ortiq  kislorod  to’g’ri  keladi.  Demak,  ma’lum  ele-

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   11    

mentlardan  hosil  bo’lgan  birikma  xuddu  shu  elementlardan  tuzilgan  boshqa  birikmaga 

aylantirilganda, tarkib to’satdan (sakrash bilan) o’zgaradi. 

2)  Birikadigan  elementlar  orasidagi  miqdoriy  nisbatlarning  o’zgarishi  hamma  vaqt  yangi  sifat 

paydo bo’lishiga olib boradi. Masalan, azot oksidlari (N

2

O, NO

2

, N

2

O

5

 va b.) garchi bir xil 

elementlardan  tuzilgan  bo’lsa  ham  sifat  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Bunday  farq  tabi-

atning umumiy qonuniga — miqdorning sifatga o’tish qonuniga yaqqol misoldir.