Namangan muhandislik-qurilish instituti

Oksidlanish-qaytarilish  reaksiyalarini  tenglamalarini  tuzish.  Oksidlanish-qaytarilish 

reaksiyalari tenglamalarini tuzishning ikkita usuli qo’llaniladi: elektron balans va ion elektron (ya-

rim reaksiyalar) usuli. 

 

1.  Elektron  balans  usuli.  Bu  usuldan  foydalanganda  tenglama  tuzish  avvalo  reaksiyada 

ishtirok  etadigan  oksidlanish  darajalari  o’zgaradigan  elementlarning  oksidlanish  darajalarini 

hisoblashdan boshlanadi. Misning konsentrlangan nitrat kislota bilan o’zaro ta’siri quyidagi sxema 

bilan ifodalanadi: 

      0  

   +5  

          +2      

             +4  

 

  

Cu + HNO

3

 



 Cu ( NO

3

) 

2

 + NO

2

 + H

2

O. 

  

 

Oksidlanish darajalarini bilgan holda elektron berish va biriktirib olish (oksidlanish va qay-

tarilish) jarayonlari elektron tenglamalar holida yoziladi: 

Cu - 2e

–

 = Cu 

+2

  oksidlanish 

N

+5

 + e

–

 = N

+4

    qaytarilish  

  

Elektron  balans  usulida  asosiy  bosqich  elektronlar  balansini  tuzishdan,  ya’ni  oksidlanish 

reaksiyasida  yo’qotilgan  elektronlar  soniga  qaytarilish  reaksiyasida  biriktirib  olingan  elektronlar 

sonini  tenglashtirishdir. Buning uchun yo’qotilgan va biriktirib olingan elektronlar miqdori uchun 

eng kichik ko’paytma topiladi: 

 

 

Cu — 2e

–

 



 Cu 

+2

           2  

 

 

 

 

  

 

                2 

 

 

N

+5

 + e

–

 



 N

 +4 

 

                  1 

 

Topilgan  ko’paytmaning  berilgan  va  biriktirib  olingan  elektronlar  miqdoriga  taqsim  qi-

lishdan  kelib  chiqqan  sonlarni  oxirgi  vertikal  chiziq  orqasiga  yoziladi.  Bu  sonlar  tenglama 

tuzishdagi stexiometrik koeffitsientlar hisoblanadi: 

 

Cu — 2e

–

 



 Cu 

+2

    

2  

    

1  

        2 

       

 

N

+5

 + e

– 



 N 

+4  

 

              

1  

2  

 

 

Koeffitsientlar  yordamida  tenglamaning  chap  va  o’ng  qismlarida  qaytaruvchi  hamda  oksi-

dlovchi atomlarining soni tenglashtiriladi: 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   54    

 

 

Cu + 4HNO

3

 = Cu (NO

3

 ) 

2

 + 2NO

2

 + H

2

O. 

 

So’ngra  boshqa  element  atomlari  soni  tenglashtiriladi  va  nihoyat  oksidlanish-qaytarilish 

reaksiyasi quyidagi tenglama holiga keladi: 

 

 

 

Cu + 4HNO

3

 = Cu (NO

3

 ) 

2

 + 2NO

2

 + 2H

2

O. 

2.  Elektron-ionli  (yarim  reaksiyalar)  usul.  Bu  usul  ion  yoki  molekulalarning  reaksiyada 

qanday o’zgarishlarga uchrashini ko’rsatuvchi ionli tenglamalar (yarim reaksiyalar tenglamalari) ni 

tuzish  va  bu  tenglamalarni  bitta  molekulyar  oksidlanish-qaytarilish  tenglamasiga  birlashtirishdan 

iborat. Quyidagi reaksiyaga elektron-ionli usul yordamida koeffitsientlar tanlashni ko’rib chiqaylik: 

 

NaBr + KMnO

4

 + H

2

O 



 MnO

2

 + Br

2

 + KOH + NaOH 

 

Bu reaksiyada brom va permanganat ionlari o’zgarishga uchraydi: 

 

 

 

 

Br

–

 



 Br

2

;   MnO

4

–

 



 MnO

2

. 

 

Brom ionining oksidlanish va permanganat ionining qaytarilish yarim reaksiyalari tenglama-

lari  tuziladi.  1  mol  Br

2

 ning 2 mol Br

–

  iondan hosil  bo’lishini  hisobga olib, birinchi  yarim  reaksi-

yaning tenglamasi (brom ionining oksidlanishi) yoziladi:  2Br

–

 - 2e

–

 = Br

2

 

1 mol MnO

4

– 

ionning 1 mol MnO

2

 ga qaytarilishida 2 mol atomar kislorod 2 mol suv bilan 

(neytral  muhitda)  bog’lanib,  4  mol  OH

–

  ionlarni  hosil  qiladi.  Zaryadlar  tengligini  hisobga  olib, 

ikkinchi yarim reaksiya (permanganat ionining qaytarilishi) tenglamasi yoziladi: 

 

MnO

4

–

 + 2H

2

O + 3e

–

 = MnO

2

 + 4OH

–

. 

Berilgan  va  biriktirilgan  elektronlar  soni  teng  bo’lganligiga  qarab  eng  kichik  umumiy 

ko’paytma topiladi. Bu ko’paytma 6 ga teng bo’lganligi uchun qaytaruvchining yarim reaksiyasidagi 

ion,  molekula  va  elektronlar  3  koeffitsientga  ko’paytiriladi  va  qaytaruvchi  oksidlovchining  yarim 

reaksiyalarining yarim reaksiyalarining chap va o’ng qismlari qo’shiladi: 

 

2Br

–

 - 2e

–

 = Br

2

  

 

 

 

      2           3  

  

  6 

MnO

4

–

 + 2H

2

O + 3e

–

 = MnO

2

 + 4OH

– 

 

      

3          2 

————————————————————— 

 6Br

– + 

2MnO

4

–

 + 4H

2

O = 2MnO

2

 + 3Br

2

 + 8OH

–

 

Reaksiyada  o’zgarmay  qoladigan  kaliy  va  natriy  kationlarini  hisobga  olgan  holda  oksi-

dlanish-qaytarilish reaksiyasining molekulyar tenglamasi yoziladi: 

 

6Br

–

 + 2 MnO

4

–

 + 4 H

2

O = 2MnO

2

 + 3Br

2

 + 8OH

–

 

2K

+

 + 6Na

+

 = 2K

+

 + 6Na

+

 

—————————————————————————— 

6NaBr + 2KMnO

4 

+

 

4H

2

O = 2MnO

2

 +

 

3Br

2 

+

 

2KOH + 6NaOH .