Namangan muhandislik-qurilish instituti

Oksidlanish-qaytarilish  reaksiyalari.  Oksidlovchi  va  qaytaruvchilar.  Element  atomlari 

yoki  ionlarining  oksidlanish  darajasi  o’zgarishi  bilan  boradigan  reaksiyalar  oksidlanish-qaytarilish 

reaksiyalari deyiladi. 

 

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida bir element atomi oksidlanib, albatta ikkinchi element 

atomi qaytariladi. Oksidlangan element qaytaruvchi, qaytarilgan element esa oksidlovchi vazifasini 

o’taydi.  Element  elektron  bersa  oksidlanadi,  qaytaruvchi  bo’ladi  va  aksincha  elektron  qabul  qilib 

olsa qaytariladi, oksidlovchi bo’ladi. 

 

Elementlarning oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalari ham D.I.Mendeleevning element-

lar davriy sistemasida davriy ravishda o’zgaradi. Atom og’irligi, shuningdek atomning yadro zaryadi 

ortib  borishi  bilan  guruhlarda  metallarning  oksidlovchilik  xususiyati  kamayib,  qaytaruvchilik 

xususiyati  ortib  boradi;  metalmaslarning  oksidlovchilik  xususiyati  kamayib,  qaytaruvchilik 

xususiyati ortib boradi. Davrlarda oksidlovchilik xususiyati ortib, qaytaruvchilik xususiyati kamayib 

boradi. 

 

Elementlarning  oksidlovchilik  yoki  qaytaruvchilik  xususiyatlari,  ularning  birikmalardagi 

oksidlanish darajasiga ham bog’liq. 

 

Xrom  o’z  birikmalarida  0,  +2,  +3  va  +6  oksidlanish  darajalarini  namoyon  qiladi,  masalan 

metall Cr

o

, CrO (+2), Cr

2

O

3

 (+3), K

2

Cr

2

O

7

 (+6) lardan Cr (0) metali faqat qaytaruvchi; CrO (+2) va 

Cr

2

O

3 

(+3) larda ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi; K

2

Cr

2

O

7 

(+6) faqat oksidlovchi xossasiga ega 

bo’ladi. 

 

Tarkibida  qaytariluvchi  element  bo’lgan  moddalar  oksidlovchilar,  oksidlanuvchi  element 

saklovchi moddalar qaytaruvchilar deyiladi. 

 

Oksidlovchilar  tarkibidagi  element  o’z  oksidlanish  darajasini  pasaytiradi,  qaytaruvchilar 

tarkibidagi element o’z oksidlanish darajasini oshiradi. 

 

Muhim oksidlovchilar: 

 

1. Oddiy moddalar: F

2

, Cl

2

, Br

2

, J

2

, O

2

, S. 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   53    

 

Kimyoviy  reaksiyalar  vaqtida  bu  moddalar  elektronlar  biriktirib  olib,  manfiy  zaryadlangan 

zarrachalarni hosil qiladi: F

–

, Cl

–

, Br

–

, J

–

, O

2–

, S

2–

. 

 

2.  Kislorodli  kislotalar:  H

2

SO

4

,  HNO

3

  va  ularning  tuzlari:  KMnO

4

  (kaliy  permanganat), 

K

2

Cr

2

O

7

 (kaliy bixromat); xlorning kislorodli kislotalari (HClO, HClO

3

, HClO

4

) va ularning tuzlari 

(gipoxloritlar, xloratlar va perxloratlar); ba’zi kislotalarning angidridlari, masalan, CrO

3

 (xrom (VI)-

oksid), Mn

2

O

7

  (marganes  (VII)-oksid), O

3

 (ozon), H

2

O

2

  (vodorod peroksid), metallarning peroksi-

dlari (Na

2

O

2

, CaO

2

) va boshqalar. 

 

3. Metallarning yuqori oksidlanish darajasiga ega bo’lgan ionlari, masalan: Fe

3+

,Au

3+

, Cu

2+

, 

Sn

4+.

 

 

Muhim qaytaruvchilar: 

 

1. Metallar, ayniqsa ishqoriy metallar (Li, Na, K va boshqalar ) va ishqoriy-er metallari (Ca, 

Sr, Ba). 

2. Vodorod, uglerod (koks), uglerod (II)-oksid CO. 

3. Kislorodsiz kislotalar va ularning tuzlari: gidridlar tarkibidagi vodorod ioni H

–

 (NaH, KH, 

CaH

2

 va b.). 

 

Ba’zi  moddalar  sharoitga  qarab  ham  oksidlovchi,  ham  qaytaruvchi  vazifasini  bajarishi 

mumkin (masalan, HNO

2

, H

2

SO

3

 ).