Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

 
 5.4-§. Seysmik rayonlashtirish va mikrorayonlashtirish 
Zilzilalar Yer sharining turli hududlarida turlicha kuch va turlicha 
takrorlik bilan sodir bo‘ladi. Ba’zi hududlarda vaqti-vaqti bilan yer 
silkinib tursa, boshqa joylarda umuman yer qimirlamaydi; ba’zi 
hududlarda zilzila tez-tez takrorlanib tursa, boshqa hududlarda esa uzoq 
muddatlarda qaytalanadi. Masalan, Ashxobod atrofida 9 balli zilzila 800 
yilda bir marotaba takrorlangan bo‘lsa, Toshkentda 8 balli zilzila 100 
yilda bir marotaba takrorlangan. Zilzilaning ta’sir kuchi ham hamma 
yerda birdek emas. Andijon (1902), Olmaota (1911), Ashxobod (1948) 

---

62 
5.5-rasm. Sobiq Ittifoq hududidagi zilzila manbaalari: 1,2,3-manba chuqurligi 80 km; 4,5,6-manba 
chuqurligi 80 km; 1,4-zilzila magnitudasi М 7,5; 6-Zilzila magnitudasi 5,5 М 6,5; 2,6-zilzila magnitudasi 6.5 
М 7,5. 
shaharlari 9 balli zilzilani o‘z boshidan kechirgan. Buxoro, Tyermiz, 
Nukus singari shaharlar tarixida sodir bo‘lgan zilzilalar kuchi 6-7 balldan 
oshmagan. 
Bo‘lajak quruvchi uchun ma’lum hududdagi kutilajak zilzilaning 
kuchini avvaldan bilish muhim ahamiyatga ega. Bu masala seysmolog 
olimlar tomonidan muvaffaqiyatli hal etilgan. Seysmologlar Yer sharidagi 
epitsentrlarning geografiyasini chuqur o‘rganib, asosan uchta seysmik 
poyas mavjudligini aniqladilar. 1.Tinch okean seysmik poyasi g‘oyat 
aktiv bo‘lib, zilzilalarning taxminan 80 %i shu yerda yuz beradi. 
Poyasning chegarasi deyarli okeanning ikki sohili bo‘ylab o‘tadi. 
Eng dahshatli zilzilalar Alyaska, Kaliforniya, CHili va Yaponiyada 
uchraydi. 

---

63 
2. O‘rta Yer dengizi yoki Transosiyo poyasining aktivligi sustroq 
bo‘lib, zilzilalarning taxminan 15 % i shu hududda yuz beradi. Bu poyas 
Ispaniya tog‘laridan boshlanib, Pamir tog‘larida tugaydi. O‘zbekistonning 
seysmik hududlari shu poyasda joylashgan. Qrim va Kavkaz ham shu 
poyasda yotadi. 
3. Arktika-Atlantika poyasi Lena daryosining etaklaridan boshlanib, 
Grenlandiya va Islandiyaning janubiy sohili orqali Atlantika okeanining 
markaziy qismi bo‘ylab o‘tib, Ozor orollari atrofida O‘rta Yer dengizi 
poyasi bilan tutashadi. 
Bulardan tashqari seysmik aktivligi ancha sust bo‘lgan boshqa 
poyaslar ham bor. Masalan, Hind okeanining g‘arbiy qismi va SHarqiy 
Afrika poyaslari shular jumlasidandir. 
Ba’zi joylar borki, u yerlarda zilzila deyarli bo‘lmaydi, bunday 
yerlar (Gyermaniya, Polsha pasttekisligi, Rossiya tekisligi, Finlyandiya, 
Kola yarim oroli, Kanada, Braziliya va x.k.) antiseysmik o‘lkalar deb 
ataladi.
Yer shari yoki biror mamlakat hududini seysmoaktiv hududlarga 
ajratish, shu hudud tarixida bo‘lib o‘tgan zilzila matyeriallariga 
asoslanadi. 5.5-rasmda sobiq Ittifoq hududida sodir bo‘lgan zilzila 
5.7-rasm.O’rta Osiyo va Qozog’iston seysmikrayonlashtirish haritasi.

---

64 
manbaalari xaritasi tasvirlangan. SHu xarita va boshqa ilmiy tadqiqotlar 
asosida 5.6-rasmda tasvirlangan sobiq Ittifoq hududini seysmik 
rayonlashtirish xaritasi ishlab chiqilgan. Bu xaritani tuzishda rus olimi 
Ye.F.Savarenskiyning xizmati benihoya kattadir.
Seysmik rayonlashtirishning ma’nosi, zilzila bo‘ladigan hududlarni 
seysmik xavfi bir xil bo‘lgan hududlarga taqsimlab chiqishdan iborat. 
Xaritada zilzilaning ehtimoliy kuchi bir xil bo‘lgan nuqtalar egri chiziqlar 
(izoseysta) bilan tutashtiriladi. 
QMQ 2.01.03-96 ning ilovasida hududlar bo‘yicha seysmik 
rayonlashtirish xaritalari hamda seysmik hududlarda joylashgan shahar va 
qishloqlarning ro‘yxati byerilgan. 5.7-rasmda O‘rta Osiyo va Qozog‘iston 
hududining seysmik rayonlashtirish xaritasi tasvirlangan. 
Ma’lum binolarni loyihalashtirishda hududning necha balliligi 
hisobga olinishidan tashqari, binoning o‘zi ham, ya’ni uning qanday 
maqsadlarga mo‘ljallanganligi ham hisobga olinadi. Masalan, muhim 
ahamiyatga molik bo‘lgan binolarning seysmik mustahkamligi, vaqtincha 
yoki yordamchi binolarga nisbatan, kattaroq ishonchlilik bilan 
loyihalanishi lozim. SHuning uchun muhim binolarning hisobiy balligi 
qurilish maydonining balidan bitta oshirib, kam ahamiyatli binolarniki esa 
bitta kamaytirib olinadi. Hisobiy ballikni qanday binolar uchun qancha 
olinishi QMQ da batafsil bayon etilgan. O‘rta Osiyoning janubiy-sharqiy 
hududlari eng seysmoaktiv hududlar hisoblanadi. 
Seysmik aktivligi 9 balldan yuqori bo‘lgan hududlar xaritada 
alohida qayd etilmagan. Bunday yerlar 9 balli hududlar ichida kichik 
maydonlardan iborat bo‘lib, grunt sharoiti noqulay bo‘lgan joylardan 
tashkil topgan. Bunday hududlarda binoning seysmik mustahkamligini 
ta’minlash g‘oyat qiyin bo‘lganligi uchun, 10 va yuqori balli hududlarda 
bino va inshootlar qurish tavsiya etilmaydi. 
Texnik-iqtisodiy hisoblashlarga ko‘ra, seysmik hududlardagi 
qurilish tannarxi noseysmik hududlardagiga nisbatan 7 balli hududda 4 
%ga, 8 balli hududda 8 %ga va 9 balli hududda 12 % ga qimmatga 
tushishini ko‘rsatdi. 
Seysmik bali bir xil bo‘lgan maydonlar juda katta hududlarni 
qamrab yotadi. SHu boisdan bir hudud miqyosida geologik va 
gidrogeologik sharoiti turlicha bo‘lgan maydonlarni mavjud bo‘lishi 

---

65 
tabiiydir. Bu esa o‘z navbatida zilzila kuchiga ta’sir etadi. Masalan, 
Yangi Zelandiyadagi ko‘pgina zilzila oqibatlarini o‘rganish, inshoot 
zamini bo‘sh va nam gruntlardan tashkil topgan bo‘lsa, qattiq va zich tog‘ 
jinslariga nisbatan ko‘proq shikastlanishini, ya’ni inshootga ta’sir 
etadigan zilzila kuchi bir-ikki ball ortiqroq bo‘lishini ko‘rsatdi. Binobarin, 
har bir maydonchaning balligiga grunt sharoiti kuchli darajada ta’sir 
etadi. SHunday qilib, har bir maydonning seysmiklik darajasiga aniq 
grunt sharoitining ta’sirini hisobga olish masalasi, ya’ni maydonning 
seysmik rayonlashtirish xaritasida belgilangan balliligiga gruntni hisobga 
oluvchi tuzatishlar kiritish masalasi tug‘iladi. SHahar va uning alohida 
hududlari chegarasida ballikni qayta aniqlash ishlari seysmik 
mikrorayonlashtirish deb ataladi. 
Mikrorayonlashtirishda qo‘llaniladigan turli usul va me’zonlar 
yetarli darajada aniq va puxta bo‘lmaganligidan olinadigan natijalar 
hamma vaqt birday chiqavyermaydi. SHu sababli seysmologlarning turli 
guruxlari tomonidan bir joyning o‘zi uchun tuzilgan xaritada sezilarli 
tafovutlar uchraydi. Masalan, shunday hol Toshkentda ro‘y byergan. 1966 
yilga qadar Toshkent shahri uchun seysmik mikrorayonlashtirishning bir 
necha xaritasi tuzilgan. Bu xaritalar bir-biridan, shuningdek, zilzila 
natijalaridan ma’lum darajada farq qilgan. 
So‘nggi yillarda mikrorayonlashtirishni takomillashtirish borasida 
talaygina ishlar amalga oshirildi. Natijada tuzilgan xaritalarning aniqlik 
darajasi birmuncha ortdi. Har qanday bino va inshootlarni, ayniqsa, 
to‘g‘on, ko‘prik, atom elektrostantsiyalari, juda baland binolarni 
loyihalashda seysmik mikrorayonlashtirish xaritalarining ahamiyati 
benihoya kattadir.