Namangan muhandislik pedagogika instituti

11.5.  Janjal  sotsial rivojlanishning omili sifatida 
 
Birgalikdagi ijodning sotsial jarayoni o’zgaruvchanlarining o’zaro hamkorligi 
natijasida beqaror dinamik muvozanat vujudga keladi. Yakka shaxslar va guruhlarni o’zaro 
bog’liqligi tasodifiy o’zgaruvchanlikka qarama-qarshi determinatsiyalangan munosabatlarni 
paydo bo’lishidan iboratdir. Ushbu nuqtai nazardan sotsial o’zaro bog’liqlik, tarkibiy 
qismlar, ichki va tashqi muhit, o’rtasidagi belgilangan tartibni bildiradi. Masalan, 
kontsepsus (umumiy rozi bo’lishlik) ichki muvozanatni namoyon bo’lishlaridan biridir, bu 
ichki tartib  tashqi muhitga nisbatan esa ham jamoaviy  aqlli yaratish va ham guruhga 
guruhli egoizm ko’rinishida bo’lishi mumkin.  
SHunday qilib, innovatsion guruhning tizim sifatidagi sotsial mavqei asta sekin 
shakllanadi. Qaysi yerda yangi rolli taqsimlanishi, guruhni dinamika va sotsial o’zaro 
hamkorlik mavjud bo’lsa, sotsial moslashuvning o’zining me’yorlari amalda bo’ladi, ham 
ichki va ham tashqi muhitga nisbatan belgilangan asosiy vazilar va me’yorlar bajariladi.  
Gap yana u yoki  bu tizimni parametrlar va o’zgaruvchanlar  tizimning o’zining 
tuzilmasi o’zgarmasdan o’zgarishi mumkin bo’lgan zaruriy belgilangan  miqdoriy  doiralar 
haqida ketmoqda. Ushbu  nuqtai nazardan yakka  shahslar va  masalan, konsensus  va 
janjalning nisbatini belgilab  beruvchi  guruhli dinamika holati parametrlarini psixologik 
reaktsiyani ko’rib chiqish zarur. Innovatsion faoliyani  sotsial jarayon sifatida  ko’rib 
chiqish tizimning yangi g’oyani ilgari surish paytidagi muvozanatsizlik, keyin g’oyani 
133

---

  
 
moslashishdagi oraliq va guruh a’zolari tomonidan uni qarama qarshilik qiluvchi jarayonlar 
janjalni  mavjudligidan konsensusning muvozanatli holatiga keyinchalik erishishiga 
e’tiborni qaratish kabi holatlari o’stasidagi  harakatchan muvozanatni oladi  
Janjal sotsial rivojlanishning muhim holatlaridan biri hisoblanadi. Janjalning jarayon 
sifatidagi dinamikasi uni musobaqa, moslashish va o’zlashtirish bilan bir qatorda sotsial 
o’zaro hamkorlikning asosiy turdaridan biri qiladi. Janjal sotsial ahamiyatli maqsadlarga  
erishishning  vositasi  bo’ladi. U innovatsion faoliyatning faol harakatlantiruvchi kuchi 
bo’lishi kerak. Boshqacha fikrlash va janjalga yo’l qo’yishni g’oyalarni ajoyib almashtirish 
bilan bir qatorda novatorlik tashkilotlarni rivojlanishining me’yori bo’lib qoladi.  
Albatta, janjal hamma vaqt ham, ayniqsa  axloqiy tomondan maqsadga muofiq emas. 
Ammo janjallarni yo’qligi tashkilotni ijodiy o’sishni sekinlashishigi va pirovardida to’liq 
qotib qolishga olib kelishi mumkin.  
An’anaiiy menejment boshqacha fikrlashlar va janjallarning zarar keltirishi 
g’oyasidan  kelib chiqadi.  Tegishli me’yorlar, lavozimli yo’riqnomalar  va qoidalar  ishlab 
chiqilganligidan  ular agar  janjallarni oldini ololmasalar ham, uni  juda bo’lmaganda  tezroq 
bartaraf qilishga  mo’ljallanganlar. 1970  yillardagi  menejmentning nazariyasi va amaliyoti  
janjallarni  vujudga  kelishiga  yo’l qo’ysa  ham, ammo ularni  yakka shaxs va jamoa yoki  
guruh va yuqori rahbarlik  manfaatlari o’rtasidagi  ziddiyatlarning natijasi  deb hisoblangan. 
Janjalsizlik «ijodiy  munosabatlar» va «tashkiliy rivojlanish» nazariyasi tarafdorlari 
tomonidan  mehnatni  ratsional  tashkil  qilishning garovi  deb hisoblangan.  
SHubhasiz,  janjallarning bir  qismi shaxslararo va guruhlararodan iborat. Ammo  
ko’pgina jihatlardan  janjal  mohiyati  bo’yicha  ilmiy  musobaqa, axborotlarning  
qo’shimcha manbai  va innovatsion  faoliyatni rivojlanishiga muqobil yondoshishlarga 
aylanadi.  Janjal ham tashqi va ham ichki sotsial-iqtisodiy  va texnologik  muhitning 
ob’ektiv  sharoitlaridan kelib chiqishi  mumkin. Janjalning zamonaviy tushunishga nafaqat  
uni vujudga  kelishining ko’p sonli  manbalari, janjalli vaziyatlarni rivojlanishi  va hal  
qilinishi  tadqiqot qilish, balki  janjalning vazifaviy  oqibatlarini, shu  jumladan sotsial  
masofa nuqtai nazaridan  o’rganish ham kiradi.  
Kichik guruhlar, ayniqsa ilmiy jamoalar uchun muhim sotsial- psixologik 
tadqiqotlarda  sotsial  masofa tushunchasi  o’z ichiga yakka  shaxslar va  guruhlar 
o’rtasidagi munosabatlarni, yakka  shaxslarning ijod jarayonidagi o’zaro  hamkorligini, 
yakka shaxslarni  innovatsion  faoliyat  avj olgani sari ularni  yaqinlashishlar va yoki  
uzoqlashishlarini  bildiradi.  Bunday  mavzuda  janjal  jamoadagi  yaqinlashish va  
begonalashish darajasi, uning sotsial va  kasbiy safarbarligi, birlashganligi va korinishni 
topish  imkoniyatidan  iborat bo’ladi.  Kasb  mahorati, tajriba, axborotga egaligi darajasi  va 
boyliklar tizimidan  tashqarii  xuddi  janjal  ijod  jarayonining  jamodagi shaxsning xulqiga 
undavchi sabab  ko’rsatishi darajasini  aniqlaydi.  Novator  olim uchun innovatsion 
faoliyatning maqsadni mo’ljallash va haqiqatlar o’rtasidagi  moslikni  yo’qligi  janjalning  
asosi  bo’lishi mumkin. 
Inoovatsion faoliyatda nafaqat shaxslararo va guruhlararo  janjalli vaziyatlar, balki  
ilmiy va tashkiliy tuzilmalarning takomillashganligi, texnologik va iqtisodiy rivojlanishlar  
maqsadlarining ziddiyatliligi janjallarning  manbalari bo’lib xizmat  qilishlari mumkin. 
Janjal  har xil  tasavvurlar  manfaatlar  va boyliklarga  asoslanishi  mumkin. Ayniqsa, 
ko’proq janjallar  yakka rahbarlikni yo’qligi, gorizontal tuzilmalarni ustuvorligi, 
 
tashkilotlarning  matritsali  va vazifaviy turlarida vujudga keladilar. Ko’pgina vaziyatlarda 
janjallar nafaqat tashhis qo’yish  vazifasini  bajaradilar, balki qo’yilgan maqsadlarga 
erishining yagona yo’li bo’ladilar.  
134

---

  
 
Janjalshunoslikda janjalli  vaziyatni vujudga kelishini bashorat qilish va janjalni 
boshqarish alohida o’rinni egallaydi.  An’anaviy  tuzilmalarda  amalda janjallarni bashorat 
qilib bo’lmaydi. Vakolatlarni Aniq chegaralash va boshqalarga topshirish, blokli ierarxik  
birgalikda  bo’ysunish  tamoyilidan  foydalanish  yo’li bilan  janjali  vaziyatlarni  bartarf 
etish  va hal  qilish mumkin. Janjalli vaziyatlani hal qilishning yo’llaridan biri uni 
bostirishdir. Bostirishga asoslangan janjalni tashqi boshqarish  jarayoni ziddiyatlarni hal 
qilmaydi, balki  uni ichkariga haydaydi. Innovatsion faoliyatda  bunday yondoshishlar uzoq 
vaqtli  turg’un vaziyatni keltirib chiqarishlari mumkin. 
Ochiq tizimlarda  janjalni  boshqarishga  boshqa jihatlardan  yondoshishi kerak. 
Janjalga  sotsial-psixologik  ob’ektning vaqtincha holati sifatida qaraladi va  uni  boshqarish 
vaziyatli asosda  amalga oshiriladi.  Hammadan avval maqsadlar, ko’rsatmalar, 
qadriyatlarni birga bo’la olishning  tahlili  o’tkaziladi. Keyin  janjalli  vaziyatlar rasmiy va 
norasmiy bitimlar orqali tartibga solish rejasi  mo’ljallanadi. Tushunib yetilgan kelishuv 
konstruktiv faoliyat bilan birga bo’lishi kerak. Tizimli  bashoratli yondashish  asosida  
kelishuvga  erishish bo’yicha eng yaxshi natijalarni olish mumkin. 
Janjalli vaziyatlarni boshqarishning turkumiy usullari eng unumli bo’ladi. Umumiy 
ahamiyatga ega maqsadlar va qadriyatlarni belgilash janjal sabablarini tekislaydi,  avval 
dushman bo’lgan tomonlar, guruhlar  va yakka  shaxslarni faoliyatning yuqori tamoyillarini  
amalga oshirish  uchun birlashtirishga yordam beradi. Mukofotlar tizimi tuzilishini 
boshqarish xodimlar harakatlarini yaxshiroq boshqarish  va qo’yilgan mAqsadlarni amalga 
oshirishga ko’maklashadi. Janjallarni boshqarishning  bu barcha usullari tizimli- tashkiliy  
asosga ega.  
Ko’pgina  tadqiqotlar  natijalari bo’yicha  shunday  xulosaga  kelish mumkinki,  
guruh a’zolarining muvofiq miqdori 5 dan 11  kishigacha. 5 tadan kamroq  odamdan  tashkil 
topgan  loyiha guruhi ham  uning sotsial mavqei va ham uning a’zolarining  vazifaviy 
rollarining yetarli bo’lmagan ravshanligi tufayli  nisbatan past boshqaruvchanlik  bilan  
ta’riflanadi. Kichik  guruhda  rolli vazifalarning taqsimlanishi  o’z-o’zidan  kelib chiquvchi  
xarakterga ega va  kasbiy talablarga  mos kelmaydi. 
11 kishidan ortiq  a’zolarga ega loyiha  guruhi ham muvofiqqa nisbatan, yomonroq 
boshqariladi, chunki «chetki  qism» «o’zakdan» ancha uzoqroqda bo’lishi va u yerda 
umumiy markaziy yo’nalish bilan bog’liq bo’lmagan  sotsial  va psixologik jarayonlar sodir 
bo’lishi mumkin. Bunday guruhda  ham vaqt  ham guruhning samarali  faoliyatida yordam  
Bera olmaydigan  norasmiy  tashkilot  vujudga kelishi  mumkin.  Bunday guruhlar 
oshirilgan janjalkashlik va his-tuyg’uli  va psixologik munosabatlarni kasbiy  ustidan  
ustuvorlik  qilishi bilan  ta’riflanadi. Katta guruhlar ikkita yoki ko’proq dushman 
guruhchalarga  bo’linishlari  mumkin, ular  o’zaro kelishuv  tizimini buzadilar va sotsial 
aloqani uzish bilan  qo’rqitadilar va  aksincha, kata guruhlarda kasbiy foydali janjallar va 
musobaqalashishlar o’rniga sotsial xotirjamlikka  moslashish tendentsiyasi ustuvorlik qilishi 
mumkin. Bunday guruhlarda ijodiy yangilik kiritishni amalga oshirib bo’lmaydi.  
Guruhli me’yorlar guruh a’zolariga ularni kutayotgan xulqni ko’rsatishga 
qaratilganlar. Me’yorlar uning a’zolariga  g’oyatda kuchli- ham   ijobiy va  ham salbiy  
ta’sir ko’rsatadilar.  Loyiha rahbariga  ayniqsa, o’z ichiga tashkilot uchun faxrlanish, 
jamoaviy mehnatga intilish, qo’yilgan maqsadga erishishni mo’ljallash, yuqori  kasb 
mahorati va h.k.ni oluvchi ijodiy  guruhli me’yorlarni  qo’llab-quvvatlashni bu me’yorlarni  
qo’llab-quvvatlovchi  psixologik mexanizm deb hisoblash kerak. Xuddi  guruhda  shaxsni  
o’zini o’zi  ro’yobga chiqarishi  sodir bo’ladi va  bu jarayon guruhli dinamikaga ko’proq 
bog’liqdir. Guruhda yakka shaxslar xulqini Rag’batlantirish sodir bo’ladi, uyushqoqlik va 
jamoaviylik sodir bo’ladi. SHuning bilan bir vaqtda guruh agar shaxs guruhning 
135

---

  
 
me’yorlariga  tushmasa uni guruhdan itarib chiqarishi mumkin. Yuqori uyushgan guruhlar 
muloqot, tushunish va kelishuvning yuqori darajasi bilan ta’riflanadilar. Xuddi shu yerda  
muvaffaqiyatli ishonch va innovatsion  muqobillarni amalga oshirish uchun mikrosotsial 
muhit yaratiladi. 
Guruhni yuqori uyushganligi shaxsni boshiga va uning ijodiy qobiliyatini 
tekislashiga olib kelmasligidan jarayonlar va kasbiy tabaqalashuvni inkor qilishi janjalli 
vaziyatni  boshlashiga olib keladi, u keyinchalik  janjal vaziyatni keskinlashuvi yoki 
shaxsning guruhdagi xulqining maqsadga muvofiq bo’lmagan turiga olib keladi. Ammo 
guruhli uyushqoqlik yana tashqi muhitni o’zgarishiga ham ta’sir qiladi.