Namangan muhandislik-pedagogika instituti

Topshiriq beruvchi qurilma - o‘zining chiqishida rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymatiga mutanosib signal ishlab chiqarishga mo‘ljallangan qurilma. Ammo tengsizlik signalining quvvati, odatda, ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini harakatga keltirish uchun kamlik qiladi. Shuning uchun, avtomatik rostlagich orqali amalga oshiriluvchi rostlash qonuniga muvofiq, bu signal kuchaytirilib tuzatiladi. Bu amalni kuchaytirgich va tuzatuvchi blok bajaradi. Rostlanuvchi kattalik bilan kirish signali o‘rtasidagi funksional bog‘lanishga rostlash qonuni deb ataladi.

Signal avtomatik rostlagichning chiqishidan ijro etuvchi mexanizm kirishiga keladi. Rostlagichning buyruq signalini o‘zidagi rostlovchi organning tegishli signaliga o‘zgartiruvchi qurilma ijro etuvchi mexanizm deyiladi.

Ko‘rilgan bir konturli ART uchun rostlash tizimi konturining yopiq holati xarakterlidir. Bu tizimning yana bir xususiyati uning detektorlash qobiliyatiga egaligi hisoblanadi. Shuning uchun, rostlash konturidagi, ta’sir faqat bir yo‘nalishda bo‘ladi.

Funksional belgilariga ko‘ra avtomatik rostlash tizimidagi elementlarni quyidagi guruhlarga bo‘lishi mumkin: 1) sezgir elementlar; 2) datchiklar; 3) solishtirish elementlari; 4) topshiriq bergich yoki boshqaruvchi elementlar (topshiriq beruvchi qurilma); 5) o‘zgartiruvchi elementlar (biror fizik xossalarga ega bo‘lgan signallarni ikkinchi xil fizik xossalarga ega bo‘lgan signallarga aylantirishga mo‘ljallangan); 6) kuchaytirgichlar; 7) tuzatuvchi elementlar (tizimni talab qilingan dinamik sifatlar bilan ta’minlaydi); 8) ijro etuvchi elementlar; 9) stabilizatorlar (tizimning ish paytida berilgan fizik kattalik tebranishlarini stabillashga mo‘ljallangan); 10) signallarni uzatish uchun xizmat qiladigan taqsimlagichlar (turli elementlarni bir-biriga ketma-ket ulashga mo‘ljallangan); 11) hisoblash elementlari (ma’lum texnologik masalalarini yechish va ma’lum matematik amallarni bajarishga mo‘ljallangan).

Iste’mol qilinadigan energiyaning turiga ko‘ra avtomatik rostlash tizimi elementlari elektrik, pnevmatik, gidravlik va kombinatsiyalashgan bo‘ladi. Avtomatik tizimlarning xususiyatlari ularning elementlari xususiyatlariga bog‘liq.

Har bir elementning umumiy va asosiy tavsifi uning o‘zgartirish koeffitsienti, ya’ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo‘lgan nisbatiga teng. Avtomatika tizimlarining elementlari qiymat va sifat o‘zgarishlarini bajaradi. Qiymat o‘zgartirishlar kuchaytirish, stabillash va boshqa koeffisentlarni nazarda tutadi. Sifat o‘zgartirishlarda bir fizik kattalik ikkinchisiga o‘tadi. Bu holda o‘zgartirish koeffitsienti element sezgirligi deyiladi.

Avtomatika elementining yana bir muhim xarakterkasi - element (kirish kattaligi o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan) chiqish kattaligining o‘zgarishidan hosil bo‘lgan o‘zgartirish xatosidir. Bu xatoga sabab atrof-muhit haroratining ta’minlash kuchlanishining o‘zgarishi va hokazolar bo‘lishi mumkin. Element tavsiflarining o‘zgarishi natijasida paydo bo‘lgan xato nostabillik deb ataladi.

Ba’zi elementlarning kirishi va chiqish kattaliklari o‘rtasida ko‘p qiymatli bog‘lanish mavjud. Bunga quruq ishqalanish, gisterezis va boshqalar sabab bo‘lishi mumkin. Bunday kattalikning har bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish qiymatlari mos keladi. Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan bog‘liq.

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘lgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi. Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan ham xarakterlanadi. Elementlarning sanoatda ishlatilishida o‘z parametrlarini yo‘l qo‘yilgan chegaralarda saqlash qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi. Mustahkamlik elementni loyihalash vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan so‘ng ishlatish jarayonida sinaladi.