Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

 
 
 

---

 
107 
4.Ixtisoslashuv 
 
O’zbekiston  hududi  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishini  tashkil  etish  va  unga 
ta’sir  etuvchi  omillar  nuqtai-nazaridan  3  mintaqaga  bo’linadi:  tog’  va  tog’oldi 
mintaqasi  -  respublika  hududining  20%  dan  ortiqrog’ini  tashkil  etadi.  Asosan, 
lalmikor  dehqonchilik  (bug’doy,  arpa,  nuxat,  zig’ir),  bog’dorchilik  va  tokchilik 
taraqqiy  etgan,  bu  mintaqada  mavsumiy  bahorgi-  ko’zgi  yaylovlar  bor,  chorvachilik 
go’sht-jun  yetishtirishga  ixtisoslashgan.  Sug’orma  dehqonchilik  mintaqasi-respublika 
hududining  qariyb  20%  ni  tashkil  etadi.  Bu  mintaqa  Farg’ona  vodiysi,  Mirzacho’l, 
Dalvarzin  cho’li,  CHirchiq-Ohangaron,  Zarafshon,  Qashqadaryo  va  Surxon-
SHerobod  vodiylari,  quyi  Amudaryoni  o’z  ichiga  oladi.  Asosan,  paxta,  shuningdek, 
kanop,  don  (bug’doy,  makkajo’xori,  sholi),  kartoshka,  sabzovot-poliz  ekinlari 
(qovun,  tarvuz,  qovoq),  yem-xashak  ekinlari  (beda,  sudano’t,  perko  va  boshq.) 
yetishtiriladi.  CHo’l-yaylov  mintaqasi-respublika  hududining  60%  tashkil  etadi  va 
asosan  cho’l  va  suvsiz  tekisliklardan  iborat.  Buxoro,  Qashqadaryo  viloyatlari, 
Qoraqalpog’iston  Respublikasi  va  Farg’ona  vodiysining  markaziy  qismida 
joylashgan. 
Dehqonchilik.  qishloq  xo’jaligi  yalpi  mahsuloti  qiymatida  dehqonchilik  hissasi 
chorvachilikka 
nisbatan 
qariyb 
ikki 
marta 
yuqori 
(55%). 
Mamlakatda 
agrotexnikaning  ilg’or  usullarini  qo’llash,  ekinlarning  hosildor  navlarini  yaratish  va 
muttasil  yangilab  borish,  almashtirish  hisobiga  dehqonchilik  tizimida  yuqori 
ko’rsatkichlarga  yerishilgan.  Dehqonchilik  -  lalmikor  va  sug’orma  dehqonchilikdan 
iborat.  Adir  mintaqalarida  lalmikor  dehqonchilik  (bug’doy,  arpa,  kunjut,  no’xat, 
ozuqabop  ekinlar  sug’ormay  yetishtiriladi)  va  sug’oriladigan  yerlarda  texnika  ekinlari 
(kanop,  tamaki,  qand  lavlagi),  don  ekinlari  (bug’doy,  makkajuxori,  dukkakliklar  va 
boshq), 
sabzavot-kartoshka, 
yem-xashak 
ekinlari, 
meva-uzum 
yetishtiriladi. 
Sug’orma  dehqonchilikda  yerdan  foydalanish  samaradorligi  va  olinadigan  hosil 
lalmikor  yerlarga  nisbatan  5-10  marta  va  undan  ham  yuqori.  Mustaqillik  yillarida 
amalga  oshirilgan  tarkibiy  siyosat  natijasida  ekin  maydonlari  tarkibi  o’zgardi, 
birinchi  navbatda  paxta  maydonlari  qisqardi,  oziq-ovqat  mahsulotlari  avvalo  aholini 
don  bilan  ta’minlash  va  «g’alla  mustaqilligi»ga  yerishish  uchun  donli  ekinlar 
(bug’doy), shuningdek, qand lavlagi  va boshq. ekin maydonlari  ham kengaydi. 
O’zbekiston  MDH  mamlakatlari  o’rtasida  paxta  yetishtirish  bo’yicha  birinchi 
o’rinda,  don  yetishtirish  bo’yicha  4-o’rinda  (Rossiya,  Ukraina,  Qozog’iston), 
kartoshka  yetishtirish  bo’yicha 6-o’rinda, sabzavot va poliz mahsulotlari hamda meva 
yetishtirish  bo’yicha  3-o’rinda  (Rossiya,  Ukraina)  turadi.  2010  yil  mamlakatda 
3715,8  ming  t  paxta,  66711,8  ming  t  don,  1188,0  ming  t  kartoshka,  4675,0  ming.  t 
sabzavot,  1269,1  ming  t  quruq  va  ho’l  mevalar,  839,2  ming  t  poliz  mahsulotlari 
yetishtirildi. 
Mamlakat  dehqonchiligi  tarkibida  paxta  yetishtirish  yetakchi  sohadir.  Paxta 
yetishtirish,  uni  qayta  ishlash  va  tayyor  mahsulotlar  ishlab  chiqarish  tuzilmalari 
birgalikda  agrasanoat  majmuasining  o’zagini  tashkil  qiladi.  Paxta-sanoat  ishlab 
chiqarishi 
g’oyat  tabaqalashgan  tizimdan  iborat  bo’lib,  qishloq  xo’jaligi 
mashinasozligi,  asbobsozlik,  to’qimachilik  sanoati  hamda  ishlab  chiqarish,  noishlab 
chiqarish  tuzilmalarini  o’z  tarkibiga  oladi  va  eksportda  salmoqli  o’rinni  egallaydi. 

---

 
108 
Paxta-mamlakatning 
barcha 
viloyatlari 
va 
Qoraqalpog’iston  Respublikasida 
yetishtiriladi.  Barcha  viloyatlarda  asosan  o’rta  tolali  paxta  Buxoro,  Namangan, 
Surxandaryo  va  Qashqadaryo  viloyatlarida  esa  ingichka  tolali  paxta  ham 
yetishtiriladi. 
Mamlakatimiz  hududlarida  paxta  yetishtirish  qariyb  2,5  ming  yildan  ortiqroq 
tarixga  ega.  XX  asrni  O’zbekistonda  paxtachilik  va  u  bilan  bog’liq  tarmoqlarning 
rivojlanish 
davri 
sifatida 
baholash 
mumkin. 
Paxta 
sug’oriladigan 
ekin 
maydonlarining  1940  yilda  51,4  %ini,  1950  yilda  57,0,  1960  yilda  66,6,  1970  yilda 
70,4,  1980  yil  51,  1990  yilda  53,7,  1993  yilda 51,0, 1995 yilda 47,9, 2000 yilda 43,4, 
2003  yilda  39,4%ini  tashkil  qilgan.  SHunga  mos  paxta  yalpi  hosili  1940  yil  1385,9 
ming  t,  1950  yil  2256ming,  1960  yil  2823,5  ming,  1970  yil  4954,2  ming,  1980  yil 
5578,7  ming,  1990  yil  5058,0  ming,  1993  yil  4423,5  ming,  1995  yil  3934,0  ming  va 
2000  yilda  3002,0  ming,  2007  yilda  3715,8  ming  tonna,  2012  yil  3300,0  ming  tonna 
paxta  yetishtirildi.  Keyingi  yillarda  garchi  paxta  maydonlari  qisqarishiga  qaramay 
(1990  yil  1830  ming  ga.  yerga  paxta  ekilgan  bo’lsa,  2007 yilda 1451,6 ming ga yerga 
paxta  ekildi)  ilg’or  texnologiyani  qo’llash  orqali  (plyonka  ostida  paxta  yetishtirish 
bilan  bog’liq  Andijon  texnologiyasi),  har  gektar  yerdan  olinadigan  o’rtacha 
hosildorlik  ilg’or xo’jaliklarda  40-45 tsentnerdan hatto 50-60 tsentnerga  yetmoqda. 
Respublika  qishloq  xo’jaligida  foydalanilgan  yerlarning  tarkibini  yaxshilash, 
hosildorligini  oshirish  maqsadida,  paxta-beda-donli  ekinlar,  paxta-donli  ekinlardan 
iborat almashlab  ekish tizimi  joriy  qilingan. 
Kanop  yetishtirish  O’zbekistonda  XX  asrning  30-yillaridan  boshlangan.  Yiliga 
6-7  ming  tonna  atrofida  kanop  poyasi  yetishtirildi.  Kanop  Toshkent  viloyatining 
Yuqori  CHirchiq  va  quyi  CHirchiq  tumanlarida  eqiladi  va  uning  tolasidan  gazlama, 
turli  o’rov materiallari,  qop, kanop, arqon, ip va kabel iplari  tayyorlanadi. 
Tamaki  yetishtirish  mahalliy  Harakterga  ega  bo’lib,  qadimdan  (nosvoy  uchun) 
shug’ullanib  kelingan.  Sanoat  asosida  tamaki  yetishtirish  XX  asrning  30-yillaridan 
Samarqand  viloyatining  Urgut  tumanida  ixtisoslashgan  xo’jaliklarda  ekila  boshladi. 
SHuningdek,  Qashqadaryo  viloyatining  Kitob,  SHahrisabz  va  Yakkabog’  tamanlari 
xo’jaliklarida  ham  yetishtiriladi.  Mustaqillik  yillarida  xushbo’y,  Haridorgir  tamaki 
navlaridan  Verjiniya,  parley,  turk  va  bolgar  navlari  ekilmoqda.  Andijon  viloyatining 
CHinobod  tumanida  nosvoy  uchun  tamaki  uy  xo’jaliklarida  eqiladi.  Ruspublika 
tamaki  sanoatida  dastlabki  qo’shma  korxonalar  «British  Amerikan  Tobakko» 
kompaniyasi  bilan  Samarqand shahrida tamaki  fabrikasi  «o’z-Bat» AJ ish boshladi. 
Qand  lavlagi  O’zbekistonda  XX  asrning  40-yillaridan  ekila  boshlangan.  Asosan, 
xashaki  lavlagi  (chorva  ozuqasi  uchun)  va  qand-shakar  sanoati  uchun  qand  lavlagi 
(qizil  lavlagi)  yetishtiriladi.  Qoraqalpog’iston  Respublikasi,  Xorazm  viloyati  (yiliga 
12  ming  t),  Farg’ona  viloyatlarida  ekilmoqda  va  yangi  barpo  etilayotgan qand-shakar 
korxonalarini  xom-ashyo bilan  ta’minlamoqda. 
Donli  ekinlar  respublika  dehqonchiligining  muhim  tarmog’i  bo’lib,  ham 
aholining  oziq-ovqat  mahsuloti,  ham  oziq-ovqat  sanoatining  muhim  xom-ashyosi 
sifatida  keyingi  yillarda  qishloq  xo’jaligi  ekinlari  tarkibida  kengayib  bormoqda. 
Mamlakatda  asosan  bug’doy  (ko’zgi  va  bahorgi),  arpa,  javdar,  suli,  sholi, 
makkajo’xori,  oq  jo’xori,  tariq,  grechixa  va  dukkaklilar-no’xat,  mosh,  oq  va  qizil 
loviya,  yeryong’oq,  moyli  donli  ekinlar-zig’ir,  kunjut,  soya,  kanakunjut,  maxsar, 

---

 
109 
kungaboqar  kabilar  yetishtiriladi.  Donli  va  dukkakli  ekinlar  maydoni  1,6  mln  ga  dan 
ortadi. 
Mamlakat  don  xo’jaligi  tarkibida  g’allachilik  qadimiy  tarmoq  va  muhim  sohadir. 
O’zbekiston  mustaqillikka  yerishgach  aholining  donga  bo’lgan  ejtiyojini  to’la 
qondirish  va  g’alla  mustaqilligiga  yerishish  uchun  uni  rivojlantirishga  ustivor 
yo’nalish  berildi.  g’alla  asosan  sug’orma  dehqonchilik  va  lalmikor  (adir)  yerlarda 
yetishtiriladi. 
Agar 
mamlakatimiz 
mustaqillikka 
yerishgunga 
qadar 
ekin 
maydonlarining  25  %ida  g’alla  yetishtirilgan  bo’lib,  hosildorlik  gektaridan  14-17 
tsentnerni  tashkil  qilgan  bo’lsa,  2000  yilda  g’alla  barcha  ekin  maydonlarining  40 
%ini  tashkil  qildi  va  hosildorlik  o’rtacha  27  tsentner,  ilg’or  xo’jaliklarda  50-70 
tsentener,  hatto  Andijon  viloyatining  bir  qator  dehqon va fermer xo’jaliklarida 90-100 
tsentnerga  yetdi.  g’allachilikda  tobora  ko’proq  yuqori,  sara,  oliy  navli  elita  urug’lari 
ekilmoqda  va yiliga  6,2 mln  t ortiq hosil olinmoqda. 
SHolichilik 
O’zbekistonning 
barcha 
viloyatlari 
va 
Qoraqalpog’iston 
Respublikasida 
yetishtiriladi, 
asosiy 
sholikor 
xo’jaliklar  (100  ming  ga) 
Qoraqalpog’iston  Respublikasi  va  Xorazm  viloyati  (25  ming  ga  dan  ortiq)  va 
Sirdaryo,  Surxondaryo,  Toshkent  viloyatlaridir.  Yiliga  o’rtacha  respublika  bo’yicha 
400-450  ming  t  sholi  yetishtiriladi.  Keyingi  yillarda  yangi  yuqori  hosildor  navlarning 
keng  yoyilishi  hosildorlikning  yuqori  bo’lishiga  (35-50  tsg’ga) imkon bermoqda.2007 
yil  197,7 ming  t sholi yetishtirildi. 
Donli  ekinlar  tarkibida  don  uchun  makkajo’xori  ekish keng tarqalgan bo’lib, 100 
ming  gektardan  ortiq  maydonga  eqiladi.  Gektaridan  38-40  tsentner,  ilg’or 
xo’jaliklarda  50-60  tsentner  va  undan  yuqori  don  va  1350-1400  tsentner  ko’k  poya 
(silos uchun) olinadi. 
Sabzavot-poliz  va  kartoshkachilikning  rivojlanishi  mamla-katning  tuproq-iqlim 
sharoiti  va  aholining  mehnat  ko’nikmalari  va  an’analari  bilan  bog’liq.  Yiliga  o’rtacha 
44-45  ming  ga yerga kartoshka, 150-152 ming ga yerga sabzovotlar va 48-50 ming ga 
yerga  poliz  ekinlari  ekilmoqda.  O’zbekiston  o’zining  xilma-xil  sabzovotlari  (piyoz, 
sarimsoq,  karam,  qalampir,  pomidor,  sholg’om,  turp,  rediska  va  boshq.)  poliz 
ekinlari-qovun  va  tarvo’z  mahsulotlari  bilan  xorijda  ham  mashhurdir.  Keyingi 
yillarda  gulchilik  va dorivor o’simliklar  yetishtirish  ham kengayib  bormoqda. 
Bog’dorchilik  va  uzumchilik-mamlakat  qishloq  xo’jaligining  eng  qadimiy 
tarmog’i,  oziq-ovqat  va  sanoat  uchun  xom-ashyo  yetqazib  beradigan  soha. 
Mamlakatimizda  bog’larning  maydoni  260,0  ming  ga  ni  uzumzorlar  esa  133,0  ming 
ga  ni  tashkil  qiladi.  Yiliga  Respublikada  700,0  ming  t  meva  va  600,0  ming  t  atrofida 
uzum yetishtiriladi. 
Bog’dorchilik  tarkibi-urug’  mevali  daraxtlar  (olma,  nok,  behi),  danak  mevali 
daraxtlar  (o’rik,  shaftoli,  olxo’ri,  olcha  va  olvali)  va  rezavor  mevalar  (qulpnay, 
malina, 
smorodina), 
subtropik 
mevalar 
(anor, 
anjir), 
yong’oq  mevalardan  (yong’oq,  pista,  bodom)  iborat.  Keyingi  yillarda  tropik  va 
subtropik  hududlardan  olib  kelingan  mevalar  (limon,  apel  sin,  mandarin,  xurmo  va 
boshq.) 
yetishtirilmoqda. 
Respublikada 
bog’ 
va 
uzumzorlarning 
(xo’raki  va  vinobop)  asosiy  qismi  Farg’ona  vodiysi  viloyatlarida,  Toshkent, 
Samarqand va Surxondaryo viloyatlarida  joylashgan. 

---

 
110 
CHorvachilik  mahsulotlari  qishloq  xo’jaligi  yalpi  mahsuloti  qiymatining  35%  ni 
tashkil  qiladi.  Sug’orma  dehqonchilik  rivojlangan  mintaqalar  va  yirik  shaharlar 
atrofida  sut,  sut-go’sht  yo’nalishidagi chorvachilik (qoramolchilik, cho’chqachilik) va 
parrandachilik  (yirik  parhez  go’sht  va  tuxum  yo’nalishida),  cho’l,  tog’oldi  va  tog’li 
mintaqa  yaylovlarida  qo’ychilik  (qoraqo’ychilik),  echkichilik,  yilqichilik,  tuyachilik, 
parrandachilik  va  suv  havzalarida  baliqchilik  rivojlangan.  SHuningdek,  asalarichilik 
va pillachilik  (ipak qurti boqish) muhim  o’rin tutadi. 
Qoramolchilik 
-  mamlakat  chorvachiligining  yetakchi  tarmog’i  bo’lib, 
yetishtirilayotgan  go’shtning  75%  dan  ortig’i,  sutning  99,9%  beradi.  Asosan,  sut  va 
sut-go’sht yo’nalishidagi  qoramolchilik  tekislik  mintaqalarida  tarqalgan. 
Qo’ychilik.  Mamlakatda  teri  (qorako’l),  go’sht-yog’  va  jun  yo’nalishidagi 
qo’ychilik  rivojlangan.  qorako’l  qo’ylari  O’zbekiston  faxri  va  uning vatani Zarafshon 
vohasi  bo’lib,  bu  yerdan  Namibiya,  Afg’oniston,  Rossiya,  Moldova  va  Markaziy 
Osiyo  davlatlariga  tarqalgan.  qimmatbaho  qorako’l  terilari  Sankt-Peterburg  va 
London  auktsionlarida,  boshqa  xalqaro  yarmarkalarda  «andoza»  terilar  sifatida 
baholanadi.  qorako’l  qo’ylari  Buxoro,  Navoiy  va  Samarqand  viloyatlarida,  hisori 
qo’ylar-Surxondaryo,  Qashqadaryo  va  Jizzax  viloyatlarida,  jaydari  qo’ylar 
(Qoraqalpog’iston  Respublikasi,  Buxoro,  Navoiy  viloyatlaridan  tashqari)  barcha 
viloyatlarda  boqiladi. 
Echki  go’sht,  sut,  jun,  teri  va  tivit  uchun  boqiladi  va  Namangan,  Surxondaryo, 
Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarida  tarqalgan. 
SHuningdek,  yilqichilik  va  tuyachilik  asosan  Qoraqalpog’iston  Respublikasi, 
Navoiy,  Buxoro  va  Qashqadaryo  viloyatlarida,  cho’chqachilik  Samarqand  va 
Toshkent  viloyatlarida,  quyonchilik,  Farg’ona  viloyati,  parrandachilik  Toshkent, 
Samarqand  va  boshqa  viloyatlarda,  darrandachilik  quyi  Amudaryo  hududi  va 
Sirdaryo viloyatida  rivojlangan