Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

 
 

---

 
80 
3. Mamlakatni mineral, yer, suv, bolneologik, rekreatsion resurslari bilan 
ta’minlanganligi 
Tabiat  va  qazilma  boyliklar  insonga  energiya,  yoqilg’ilar,  metal  rudalar,  qurilish 
materiallari,  ximiya  xom  ashyolari  kabilarni  beradi.  SHuningdek  inson  o’z  faoliyatida 
yer-suv  usimlik  va  xayvon  resurslari,  kuyosh  nuri.  havodan  ham  foydalanadi. 
Mamlakat  tabiiy resurslarga qanchalik boy bo’lsa (resurslar turi xilma xil bo’lsa) ko’p 
tarmoqli  xalq  xo’jaligini  tashkil  etish  va  rivojlantirish  imkoniyati  shunchalik  yuqori 
bo’ladi.  SHuning  uchun  ham  "iqtisodiy  baxolash"  ga  ahamiyat  beriladi. 
O’zbekistonda  940  ta  mineral  va  qazilma  boyliklar  aniqlangan  bo’lib,  400  tasi  ishga 
tushirilgan.  Mamlakatlarda  yoqilg’i-energetika  boyliklarini  baxolash  muhimdir. 
Ko’mir  resurslarini  hisoblashda  qo’ng’ir  ko’mirni  yer  yuzasidan  600  metr  va 
toshko’mirni  1800  metr  chukurlikdan  bo’lgan  zahiralari  hisobga  olinadi.  Undan 
chuqurda  joylashgani  B.M.T.  olimlari  tavsiyasiga  muvofiq  hisobga  olinmaydi. 
Ko’mirni  iqtisodiy  baxolashda  qatlamlar  qalinligi  ham  hisobga  olinadi.  Ko’ng’ir 
ko’mir  70  sm  dan 1 m gacha, toshko’mir 45 sm dan - 1 metrgacha, qalinlikda bo’lsa 
hisobga  olinadi.  Ko’mir  tarkibida  tuproq  va  suv  boshqa  elementlar  40-50  foizdan 
oshmasligi  kerak.  SHu  qoidalar  asosida  1913  yilda  Rossiyani  ko’mir  boyligi  231 
mlrd.  t.  hisoblanib  (AQSH,  Kanada,  Xitoy  va  Germaniyadan  keyingi)  beshinchi 
o’rinda  edi.  MDX  davlatlarini  ko’mir  boyliklari  (sobik  SSSR)  9000  mlrd.  tonna 
hisoblanib,  birinchi  o’rindadir.  Qazilma  boyliklarni  (ko’mirni)  qazib  chiqarishda  shu 
xududni iqlim  sharoiti  ham hisobga olinadi. 
O’rta  Osiyo  davlatlarida  225  mlrd.  Kvt/s  suv  energiyasi  resurslari  bor.  O’rta 
Osiyodagi tog’-daryolari  Qirg’iziston, Tojikistondir. 
Mavjud  suv  resurslari  darajasi  respublika  hayoti  uchun  g’oyatda  muhim 
hisoblanadi.  Respublika  xududida  yer  yuzasidagi  suvlar  g’oyatda  notekis 
taqsimlangan.  O’zbekiston  Respublikasi  xududining  taxminan  uchdan  ikki  kismini 
egallagan  poyonsiz  tekislik  rayonlarida  suv  manbalari  juda  kam.  Ayni  vaqtda 
O’zbekistonning  sharqida  joylashgan  tog’li  rayonlarda  daryolar  ko’p.  Yer  bazasi 
suvlarining 
respublika 
rayonlari 
bo’yicha  bunday  notekis  taqsimlanganligi 
O’zbekistonning  o’ziga  xos  iqlimiy  va  jug’rofiy  xususiyatlarga  egaligi  bilan 
tavsiflanadi. 
Respublika  doirasida  oqar  suv  yig’iladigan  asosiy  rayon  uning  tog’li  qismi 
bo’lib, yog’in-sochin bu yerlarda eng ko’p bo’ladi va suvning bug’lanish darajasi eng 
kam.  O’rta  Osiyodagi,  jumladan  shuningdek  O’zbekistondagi  mavjud  daryolarning 
suvi asosan qor-mo’z yerishidan  hosil bo’ladi. 
O’rta  Osiyodagi,  jumladan  O’zbekistondagi  eng  ulkan  daryolar-Amudaryo  bilan 
Sirdaryodir.  Amudaryoning  umumiy  uzunligi  -1437,  Sirdaryoniki-2137  kilometrni 
tashkil  qiladi. 
Bu  ikkala  daryo  va  ularning  irmoqlari  O’zbekistondan  tashqarida  boshlanadi. 
Amudaryo  asosan  Panj  va  Vaxsh  daryolarining,  Sirdaryo-Norin  daryosi  va 
Qoradaryoning  qo’shilishidan  hosil  bo’ladi.  Sirdaryo  Amudaryodan  o’zun  bo’lsada, 
ammo suvi unikidan  kam. 
O’rta  Osiyodagi  ikki  azim  daryo-Sirdaryo  va  Amudaryo  xavzalarini  tashkil 
qiladi.  Sirdaryo  xavzasiga  Norin,  Qoradaryo,  CHirchiQ,  Oxangaron,  SO’x,  Isfara, 
Oqbura,  Isfayramsoy,  SHohimardon,  G’ovasoy,  va  Kosonsoy  daryolari;  Amudaryo 

---

 
81 
xavzasiga  Zarafshon,  Qashqadaryo,  Surxandaryo,  To’palondaryo,  SHerobod 
daryolari  kiradi.  Amudaryoning  ham,  Sirdaryoning  ham  irmoqlari  asosan  o’zining 
o’rta va quyi oqimlari  doirasidagina  respublika  xududidan o’tadi. 
O’zbekiston  Respublikasi  xududida  Amudaryo  suvidan  asosan  Xorazm  viloyati 
va  Qoraqalpog’iston  yerlaridagi  ekinlarni  sug’orish  uchun  foydalaniladi.  Daryoning 
O’rta  oqimida  suvning  kattagina  qismini  Amudaryo  kanali  oladi,  so’ngra  shu  suv 
bilan  Buxoro va Qashqadaryo vohalari  yerlari  sug’oriladi. 
Dehqonchilik sun’iy sug’orishga asoslangan O’zbekiston sharoitida daryo va suv 
havzalari  mavjud  vohalarni  saqlab  qolishdagina  emas,  balki  avvallari  bo’m-bo’sh 
bo’lib  yotgan  yangi  yerlarni  o’zlashtirishda  ham  katta  rol  o’ynaydi.  SHuni  hisobga 
olib,  o’tmishda  turli  o’zunlikda  kanallar  qazishgan.  Hozirgi  kunda  ham  bunday 
kanallar  qurilishi  davom  etmokda.  Bu  kanallar  faqat  sug’orish  maqsadlarigagina 
emas,  balki  shu  bilan  birga  ma’lum  darajada  gidroelektrostantsiyalarni  rivojlantirish 
uchun  ham  xizmat  qiladi.  Masalan,  Narpay,  Janubiy  Farg’ona,  SHimoliy  Farg’ona, 
Katta  Farg’ona,  eski  Angor,  Amu-Buxoro,  Katta  Namangan  va  boshqa  kanallarni 
shular jumlasiga  kiritish  mumkin. 
Respublika  xududida  ko’llar  kam.  Ulardan  eng  kattasi  Orol  ko’lidir.  Bu  ko’l 
ancha  katta  maydoni  egallanganligi  sababli  dengiz  deb  atala  boshlandi.  Nisbatan 
kattaroq  bo’lgan  boshqa  ko’llar  orasida  Sudoche  va  Arnasoy  ko’llarini  ko’rsatish 
mumkin.  Taxminan  keyingi  30  yil  mobaynida  Orol  dengiz  suvining  satxi  12-14  metr 
pasayib ketdi, maydoni esa o’nlab kilometrga  qisqardi. 
Uning  suv  satxi  qariyib  besh  baravar  kamayib  ketdi.  Orol  dengizni  ustida  xosil 
bo’lgan  issiq  va  nam  havo  oqimi  o’tmishda  Rossiya  bilan  Qozog’istonda  havo 
oqimlarining  janub  tomon  harakat  qilishiga  imkon  bermagan,  bamisoli  tabiiy  to’siq 
bo’lib  xizmat  kilgan.  Endilikda bu to’siqqa putur yetdi va sovuq havo oqimi hech bir 
qarshilikka  uchramay,  O’rta  Osiyodagi  davlatlar  xududiga  qishloq  xo’jalik 
ekinzorlaiga  kirib,  kutilmaganda  o’zi  bilan  do’l  va  jalalarni  olib  kelmokda.  Endilikda 
bunday  xolni  xatto  jazirama  yoz  paytlarida  ham  ko’zatish  mumkin  bo’lib,  bundan 
mlrd. so’mlab zarar ko’rilmokda.