Наманган муҳандислик-технология институти Муҳандислик-технология факультети

6.Кредит тизими ҳақида тушунча ва унинг таркибий қисми
Судхўрлик кредити ибтидоий тузилманинг йўқолиб (тарқаб) кетиши, ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчиликнинг пайдо бўлиши ҳамда жамиятда мулк дифференсиятсияси натижасида товар~пул муносабатларининг ривожланиши даврида вужудга келмасдир.
Судхўрликкредитиергаровиасосиданатуравапулшаклидаберилган. Бундайкредитларнингхусусиятлариқуйидагилардааксетади:
- қарздорларсифатидасавдо-саноатЖшлабчиқарувчишахслариштирокетганлар;
- қарзмаблағлариданкапилалсифатида, яъни, қўшимчақийматолишвоситасисифатидафойдаланилган;
-ссудафоизиманбасиёлланмаишчиларнингҳақтўланмаганмеҳнатиқийматиданиборатбўлган.
Тижораткредити. Тижораткредити, бу — фаолияткўрсатувчилартомониданбирбирларигаўзаротўловникечиктиришшартибилантоваршаклидабериладиганкредитдир. Тижораткредитинингобекти - товаркапиталиҳисобланади.
Тижораткредитидакредиторвақарздорларфаолияткўрсалувчилар (ишлабчиқарувчилар) бўИади.
Тижораткредитинингчекланишларимавжуд:

- фаолияткўрсатувчиларнингзаҳиракапиталлариҳажмибиланчекланганлиги, яъни, унгаҳозиргидаврдаоборот (муомала) учунзарурбўлмаганкапиталбиланчекланганлиги;

- йўналишигакўра, ишлабчиқаришвоситалариниишлабчиқарувчитармоқларкредитниишлабчиқаришвоситалариниистеъмолқилувчиларгаберишимумкин, аммо тескарисибўлишимумкинемас.
Банк кредити - пулегалари, банкларвабошқакредитинститутларитомониданишлабчиқарувчитаргаҳамдабошқақарзолувчиларгапулшаклидабериладиганссудалардир.
Банк кредитинингобектипулкапиталидир.
Банк кредитидаишлабчиқарувчишахслар (фаолияткўрсатувчилар) фақатқарзолувчисифатидаиштирокетадилар, кредиторларесассудакапиталиегаларибўИади.
Истеъмолкредити - асосантоварларнисотишжараёнидаулараингтўловиникечиктирибтўлашҳуқуқиберилишидир. Шу биланбиргаистеъмолкредитибанкларёкимахсускредитинститутларитомониданистеъмолтоварларинисотиболишвахизматҳақларинитўлашҳолларидаберилади.
Унингобекти - узоқмуддатфойдаланиладигантоварларвахизматлардир. Истеъмолкредититоварвапулшаклиданамоёнбўлишимумкин. Истеъмолкредитифоизиўзинингюқоридаражадаеканлигибиланажралибтурадивамиллийдаромадниқайтатақсимлашнингиккиламчишаклисифатидааҳолидаромадлариҳисобидантўланади.
Давлаткредитивахусусийкредит. Давлаткредитидақарзолувчиёкикредиторсифатигадавлатиштирокетади. Давлаткредитидавлатзаёмларишактида, казначей (ғазна) мажбуриятлариничиқаришорқали, жамғарматашкилотларижамғармалариқолдиқларинидавлатқимматбаҳоқоғо/ларигажойлаштиришорқалиамалгаоширилади.
Давлаткредитимаблағлариишлабчиқаришкапиталинитакроришлабчиқаришдаиштирокетмайди, яъни, у моддийқийматликларишлабчиқаришдақатнашмайди, фақатбюджетдефитситиниқоплашмақсадидафойдаланилади.
Хусусийкредитдавлаткредитидантамомилафарққилади. Чунк! хусусийкредитдакредиторвақарзолувчиларсифатидахусусийюридикважисмонийшахслариштирокетадилар.
Халқарокредит. Бу кредитнингпайдобўлишигахўжаликҳаётинингбайналминаллашувивахалқародавлатшаклларинингвужудгакелишиобективасосбўлади.
Халқарокредит - буссудакапиталинингхалқароиқтисодиймуносабатлардагиҳаракатидир. Бундабирдавлатбанклари, юридикшахсларитомониданбошқадавлатҳукуматига, банкларигаёкибошқаюридикшахсларигакредитларберилади.
Халқарокредитқуйидагибелгиларибиланажралибтуради: -кредиторларвақарзолувчилар — хусусийюридикшахслар (банклар, компанияларвафирмалар), давлатташкилотларивахалқаровалютакредитиинститутларибўлишимумкин;
-қарзмаблағлариқарзолувчимамлакатдафоизкеитирувчикапиталсифатидаишлатилади;
-ссудафоизиманбасиқарздормамлакатдагиёлланмаишчилармеҳнатиҳисобланади.
Халқаро банк кредити - бирмамлакаттомониданбошқабирмамлакатга (давлатга, юридикважисмонийшахсларга) қисқаваўртаузоқмуддатгавақтинчаликфойдаланишгабериладиганкредитшаклидар.
Банк кредитлариқарзолувчифартомониданхоҳлаганмақсадларгаишлатилишимумкин. КредитмуносабатларииқтисодиётдамавжуданиқусиубиясосларгатаянадиУнингасосиелементларибўлганссудакапиталибозориоператсияларимаъИумтамойилларасостдаолибборилади. Буларкредитнингқайтарибберилишлиги, муддатлифиги, таминланганлиги, мақсадлилигиватўланишлигитамойилларидир.
Кредитнингқайтарибберилишлигитамойили. Бу тамойилкредитнингмустақииқтисодийкатегорияеканлигишартидир, қайтибберилишликкредитнингумумийбелгисиҳисобланади.
Қайтибберилишликўз-ўзиданвужудгакелмайди: у моддийжараёнларга, қийматайланишининглугашигаасосланади. Аммо доиравияйланишнингтугаши - буҳалиқайтарибберишемас, фақатқайтарибберишучунзаминтайёрлашдир.
Учунфоизшаклидагитўлови ҳам қўшибқайтарилишиниифодалайди. Ссудафоизинингставкасиссудакапиталиданолинганйилликдаромадсуммасинингберилганкредитсуммасиганисбатибиланамъқланиб, кредитмаблағларибаҳосисифатиданамоёнбўлади.
Кредитнингмақсадлилиги. Бу тамойилнингмоҳиятишундаки, қарзолувчитомониданолинганкредитлараниқбирмақсадниамалгаоширишгайўналтирилганбўлишизарур.
Бундакредитмуайян, аниқобектга: ишлабчиқаришхаражатларига, ишлабчиқаришзаҳираларига, тайёрмаҳсулотга, жўнатилгантоварларга, ҳисоб-китобҳужжатларигаваҳоказоларгаберилади.
2-чизма
Шундайқилиб, банклартомониданбериладиганкредитларнингасосийтамойиллариниқуйидагисхемадакўрсатишмумкин.

Ссудакапиталиўзигахостоварсифатидагавдаланарекан, у ҳолда

унданфойдаланишдатўланадиганфоизкапитал "баҳо"сибўлибиштирокетади. Аммо буўзигахосбаҳотоварнингпулшаклидагиқийматиниаксеттирмайди, балкикапиталнингтоваршаклидагиистеъмолқийматини- фойдакелтиришқобилиятиниаксеттиради. Фоизнормаси - ссудакапиталигаолинадиганйилликдаромаднингқарзга (ссудага) берилганкапиталсуммасиганисбатидир. Масалан, 100 мингсўмликкапиталссудагаберилганбўлса, йилликфоиздаромади 4 мингсўмгатенгбўлса, у ҳолдафоизнормаси 4 фоизгатенгбўлади.
КредитнингтамойиллариҚайтибберилишликМуддатлиликТаъминланганликмақсадлиликТўлашлиликсамарадорлик
Кредитнингфунитсияси - буиcредитнингиқтисодиётдагифаолиятимуайянравишданамоёнбўИишидир.
КредитнитаҳлииқилишдаунингфунКсиясимоҳиятиваролиўртасидагиоралиқбўғинсифатидаКўрибчиқилади.
Кредиттомониданбажариладиганфунксиялартурииадабиётлардатурличаберилади. Кўпгинаадабиётлардакредитнинг 4 та функсиясикўрсатилганваасосланганбўлиб, уларқуйидагилардир:
- капиталларниқайтатақсимлашвафойданормасинитекислаш (тенгиаштириш);
-муомалахаражатларинитежаш;
- капиталнингмарказлашуви;
- капиталнингйиғилишиважамғаришфунксияси.
Бироқбошқакўпгинакитоблардакредитнингбошқа 4 та функсиясикўрсатилган:
- қайтатақсимлашфунксияси;
- қайтатакроришлабчиқаришфунксияси;
-муомаладагиҳақиқийнақдпулмаблағлариникредитмуомалавоситаларибиианалмасбтириши;
-рағбанлант Ириш функсияси.
а) Кредитнингқайтатақсимланишфунксияси 2 кўринишда — пулватоваршаклларидаамалгаоширилисбимумкин.
б)Такроришлабчиқаришфунксиясидаесакредит 2 хилкўринишданамоёнбўлади:
1.Қарз олувчитомониданолинганкредитларуларгакеракликапиталҳажминитаъминлайди, тадбиркорликфаолиятиниолибборисбигаимконяратилади.
2.Турли корхоналаргакредитберилишинатижасидажамиятмиқёсидаишлабчиқаришучуняхшиваёмонҳолатлар (шароитлар) вужудгакелишимуракин (сифат, таннарх, баҳо).
c)Муомаладагиҳақиқийванақдпулмаблағлариникредиттўловвоситаларибиланалмаштиришфунксиясидаҳақиқий (олтин) пуиларпулбелгилари (банкноталар) биланалмаштирилади.
д)Рағбанлантиришфунксиясидакредитишлабчиқаришгавамуомалагcмикровамакродаражадатаъсиркўрсатади. Бунингнатижасидаинаблағлардартежамлифойдаланишгаасосяратилади.
Кредитнингбуфунксиялариҳақидаолимларўртасида ягона фиКрйўқ.
Кредитқайтаишлабчиқаришжараёнинингбарчатармоқларига - ишлатчиқариш, тақсимлаш, муомалаваистеъмолгахизматКўрсатади.
ҚайтаишлабчиқаришжараёнибиланбоғлиқҳолдаКредит, ишлатчиқариш, тақсимлашёкиистеъмолжараёнидаКечадиганфунКсиялардарфарқлиўлароқ, қайтатақсимлашфунксиясинибажаради.
БозориқтисодиётишароитидассудаКапиталибозоривақтинчабўштургаимолиявийресурсларнибирфаолиятжабҳасиданбошқасигайўналтирислфунКсиясинибажаради.
Муомалахаражатларинитежашфуниcсияси.
Капиталнингмуомаладабўлишвақтитежалишиунингишлабчиқаришд; бўлишвақтиниоширади, буесаишлабчиқаришниКенгайтиришга, фойданиниоитишигаолибКелади.
Бу функсиянингамалгаошишиКредитнингиқтисодиймоҳиятиданКелибчиққан.
г) Капитал тўпланишинингжадаллашувиваКонсентратсиялашувифунксияси.
Бу ишлабчиқаришниКенгайтириш, шубиланбирга, қўшимчафойдаолишучунқарзмаблағлариданфойдаланишимКонинияратади.
д) МуомалатўловвоситалариничиқаришфуриКсияси.
Бу функсиянингамалгаошишжараёнида (cредит фақатгинатоваремас, балтcипулмуомаласинингжадаллашувига, унданнақдпултарнисиқибчиқариб, тўИовларайианишинингтезиашувигаижобийтаъсирКўрсатади. Кредиттуфайлипулмуомаласидоирасигавексел, чек, КредитКарточКалариКабивоситаларКиритилиб, нақдпуллиҳисоб-Китобларнақдпулсизоператсияларбиланалмаштирилади.
Фан-техникатараққиётинингжадаллашуви ҳам КредиторқалисамаралиамалгаоширилишиинумКин. УрушданКейингийилларда фан-техниКатараққиёти ҳар бирмамлаКатёКиалоҳидахўжалткюритувчисубъеКтиқтисодийривожинингҳалқилувчиомилигаайланган. Кредитнинг фан-техниКатараққиётинижадаллаштиришдагироли фан-техннcабиланшуғулиамивчиташКЖлотларфаолиятинимолиялаштиришдаКредитресурслариишлатилтшидакўринади .Итмий-тадқиқотишиариниолибборувчимарказламинг нормал ишлабтуришинитаъминлашучун ҳам, уларфаолиятинимолиялаштиришда ҳам кредитресурслариишлатилишимумрин. Шунингдек, Кредитиннаватсионжараёнлардаишлабчиқаришгаилмийтадқиқотнатижаларинижорийқилишваишлабчиқариштехнологиясиниўзгартиришжараёнлариниамалгаоширишучун ҳам зарур.

Хулоса
Ҳозирдаиқтисодиётнингмуҳимсоҳаларидаалоҳидахизматкўрсалаётганбанклармазкуртармоқларниянадаривожлантиришваундагимавжудмаблағларни, боримкониятларнисамаралиишгасоиишимконинияратибберадиваиқтисодийисиоҳотларнингжадалликбиланамалгаошишигахизматқилади.
Банк тизиминиянадаеркинлаштиришваислоҳқилишничуқурлаштиришгақаратилганЎзбекистонРеспубликасиПрезидентифармонлариваҳукуматқарорлариасосида банк тизиминитубданмустаҳкамлашга, уларнингкредитберишимкониятларинивауставкапиталинибўшмаблағларжалбқилишҳисобиданкенгайтиришга, шунингдек, банкламингинвеститсияжараёнинингасосийбўғинибўлганкорхоналар, хусусанхусусийтадбиркорлар, кичикваўртабизнескорхоналаринингчинакамҳамкоригаайланишига, хорижийбанкларбиланҳамкорликнингянадакенгайтирифишигаалоҳидаеътиборқаратилди.
Ҳозиркўпгинадавлатлардапул муомаласинитартибга солишдаочиқ бозордаоператсияларўтказишусулидан фойдаланилмоқда.
Бу хозиргикўпқўлланиладиган монетар сиёсатнингбирусули ҳисобланади. Бу усултижорат банкларинингликвидликдаражасига тездатаъсирўтказаоладиганегилувчан (мослашувчан), амалийваоперативусул ҳисобланади. Бу усулни бошқалариданфарқишундаки, унизаруриятгақарабва ҳоҳлаганмиқдордаўтказишмумкин. Бу механизм бозорниривожланиш тендентсиясигақарабпул муомаласинибарқарорлаштираолишимумкин.
Хулосақилибайтишмумкинки, кредитнингобйективзарурлигитакрор ишлабчиқаришжараёнида фондларнинг доиравияйланиши қонуниятларига асослангандир.
Хулосаоʼрнидашуниайтишимизмумкинки, мамлакатимиздаресурсбазасимустаҳкамбоʼлган, ишончливакафолатлибоʼлгантижоратбанкларитизимияратилганбоʼлиб, уларфаолиятинингянадаривожланишикоʼрсатилаётганхизматларсифативақулайлигига ҳар томонламабогʼлиқбоʼлади.