Наманган муҳандислик-технология институти Муҳандислик-технология факультети

Банкларнинг эволюцияси, бозор иқтисодиётидаги ўрни ва аҳамияти.

Ўзбекистон банклари миллий иқтисодиётга таъ­сир этувчи қудратли тузилмага айланиш учун ривожланишнинг узоқ эволютсион, яъни тадрижий йўлини босиб ўтишига, анчагина машаққатларни бартараф этишига тўғри келди.

1991 йилда қатор банклар шакллана бошлади. Улар Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланишининг ўзгарувчан шароитларида фаолият юритиб, замо­навий иш услубларини ўзлаштирган ҳолда тобора янги қирраларга эга бўла борди. 1991-1992 йиллар банклар фаолиятига доир қарашларда чинакам бурилиш йиллари бўлди. Ўзбекистон Республи­каси "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги Қонунининг қабул қилиниши икки даражали банк тизимининг таркиб топиши ва мамлакат Марка­зий банки зиммасига янги вазифалар юкланиши учун асос бўлиб хизмат қилди. Унинг олдига пул муомаласини тартибга солиш, тижорат банкла­ри тизими ҳамда тўлов тизимини шаклланти­риш вазифалари қўйилди. Иқтисодиётнинг турли тармоқларини молиялаштириш энди ташкил этиладиган, замонавий тамойил ва талаблар асосида фаолият юритувчи ихтисослашган тижорат банк­лари томонидан амалга оширилиши лозим эди.

1993–1994 йилларда банк тизимидаги исло­ҳотлар давом этди. 1994 йилнинг 1 июлидан эъ­тиборан миллий валюта — сўмнинг муомалага киритилгани мустақил банк тизимининг, умуман, Ўзбекистон иқтисодиётининг шаклланишида муҳим аҳамият касб этди. Бу Марказий банк ўз фаолиятида тўлиқ мустақил бўлганини, келгу­сида бозор инструментлари орқали миллий пул тизимини тартибга солиш самарали ташкил эти­лишига ёрдам бериши мумкин эканини анг­латар эди. Айнан шу вақтдан бошлаб Марказий банк­нинг пул-кредит сиёсатини юритиш, валютага оид ишларни тартибга солиш, банк фаолиятини бошқариш ва кейинчалик самарали тўлов тизими­ни яратиш бўйича фаолияти тўлақонли равишда миллий валютанинг барқарорлигини таъминлаш­га қаратилди.

1995 йил банк қонунчилигини такомиллашти­риш даври бўлгани билан ажралиб туради. Тари­хий муҳим ҳужжат — “Ўзбекистон Республикаси­нинг Марказий банки тўғрисида”ги Қонун нафақат банк тизимининг ҳуқуқий асосини бойитди, балки Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг янги, алоҳида мақоми ва ваколатларини, асосий мақсад-вазифаларини аниқ-равшан белгилаб бер­ди. Шу билан бир қаторда мазкур йилда аҳолига хизмат кўрсатиш сифатини яхшилаш, шунингдек, кредит ва депозит бозорларида рақобат муҳитини шакллантириш учун зарур шароитлар яратилди. Банкларнинг капитал ҳажмига жалб этиладиган аҳоли жамғармалари миқдорини чекловчи қоида бекор қилингач, банк муассасаларининг имкони­ятлари сезиларли даражада кенгайди ва рақобат кучайди. Бунинг самараси дарҳол намоён бўлди. Агар 1994 йил бошида аҳоли жамғармаларининг 98,5 фоизи Жамғарма банки (ҳозирги Халқ банки), 1,5 фоизи эса бошқа банклар ҳиссасига тўғри келган бўлса, ўша йил охирида бошқа тижорат банкларининг ҳиссаси ҳам кўпайиб, бу борадаги кўрсаткич 12,8 фоизга этди. Бугунги кунга келиб, бу борадаги кўрсаткич 83,2 фоизни ташкил этмоқда.

1996 йил. Ушбу йилда қабул қилинган Ўзбе­кистон Республикасининг “Банклар ва банк фао­лияти тўғрисида”ги Қонуни иккинчи даражали банк тизими — тижорат банклари фаолиятининг ҳуқуқий асосини конкретлаштирди.

Банк тизимига тааллуқли икки асосий ҳужжат — “Ўзбекистон Республикасининг Марказий бан­ки тўғрисида”ги ҳамда “Банклар ва банк фаолия­ти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонун­ларининг ишлаб чиқилишида ривожланган молия тизимига эга мамлакатлар тажрибаси инобатга олинганини алоҳида таъкидлаш жоиз. Мазкур қонунлар, шунингдек, “Актсиядорлик жамиятла­ри ва актсиядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонун нодавлат банкларнинг хусусий ва актсиядорлик-тижорат шаклида ташкил этили­шига қулай ҳуқуқий шароит яратди. Бу даврда банк тизими ривожига алоҳида таъсир этган икки омилни ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчиси, олиб борилган ислоҳотлар натижасида 1996 йилда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки монетар бошқарув ва банк назоратининг тўла ҳуқуқли органи бўлди. Иккинчиси, Ўзбекистон Республи­каси “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги Қонуни иккинчи даражали банк тизими – тижорат банклари фаолиятининг ҳуқуқий асосини аниқ-пухта белгилаб берди. Унда банк активларини диверсификатсиялаш ва хорижий капитал жалб қилиш асосида универсал тижорат банкларини шакллантириш принтсиплари мустаҳкамланган.

Бу даврда иқтисодиётнинг алоҳида тармоқлари­га хизмат кўрсатувчи кредит-молия ташкилотлари ташкил этилди. Бундай ихтисослашув қишлоқ хўжалиги, автомобил саноати, авиасозлик каби халқ хўжалигининг муайян соҳа ва тармоқларини молиялаштириш зарурати билан боғлиқ эди. Кел­гусида ихтисослашган банклар ўз оператсиялари ва мижозлари доирасини мамлакат иқтисодиёти ри­вожланишининг янги даражаси ва бизнес-муҳит талабларига кўра кенгайтира боради.

Мазкур даврда Ўзбекистон Республикаси Мар­казий банкининг банк секторини бошқарувчи ва назорат қилувчи орган сифатида шаклла­ниш жараёнлари давом этди. Банк тизимига тааллуқли қонунчилик базаси сифат жиҳатидан янгиланиб, халқаро банк амалиёти билан мувофиқлаштирилди.

1997 йил. Ушбу йилда ислоҳотларнинг страте­гик йўналишларидан бири банк секторида хусу­сий капитал оқимини рағбатлантиришдан иборат бўлди.

Мазкур жараён 1997 йилда Ўзбекистон Рес­публикаси Президентининг “Хусусий тижорат банкларини ташкил қилишни рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони эълон қилинганидан сўнг жадаллашди. Унда жисмоний шахсларнинг 50 фоиздан кам бўлмаган улуши би­лан банклар очиш учун имтиёзлар тақдим этиш кўзда тутилган эди. 1997 йил банк тизимининг ривожланиш тарихида банк фаолиятида ахборот тизимларини жорий этиш бошлангани билан аҳамиятлидир. Маълумки, ўша вақтгача респу­блика ҳудудида амалдаги барча ҳисоб-китоблар кун бўйи олиб борилар эди. 1997 йилнинг март ойидан янги дастурий таъминот жорий этилиб, барча ҳисоб-китоблар автоматик режимда амалга оширила бошланди. Бу эса тўловларни республи­ка ташқарисида 15 дақиқа мобайнида, Тошкентдан чекка жойларда атиги 3 дақиқада амалга ошириш имконини берди.

Айнан ўша вақтда ҳисоб-китоблар механиз­ми ишлаб чиқилди ва банклараро электрон тўловларнинг замонавий тизими жорий этилди. Банкларга ўша вақтдаги ноёб имконият — ком­пютер ва телекоммуникатсия ускуналарини ха­рид қилиш ва департаментларни улар билан жиҳозлаш имконияти берилди. Улар маблағларни ўз фаолияти учун зарур ускуна-анжомларни мо­дернизатсия қилишга йўналтириши ҳисобга оли­ниб, қатор солиқ тўловларидан озод қилинди.

Шу тариқа, молиявий ва иқтисодий ахборот­нинг сифат жиҳатидан янги истеъмолчилари – маҳаллий ва хорижий инвесторлар пайдо бўлди.

1998 йил. Ушбу йилда республика банкла­ри Базел тавсияларига мувофиқ ҳолда фаолият кўрсатиш учун зарур тадбирлар амалга оширилди.

Банк назорати ва халқаро амалиёти бўйича Базел қўмитасининг тавсияларидан келиб чиқиб, тижорат банклари фаолиятини молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари доирасида тар­тибга солувчи комплекс меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилди. Бунда тижорат банкларининг молиявий барқарорлигини таъминлаш мақсадида улар ба­лансида мавжуд муаммоларни олдиндан аниқлаш ҳамда банк ликвидлиги пасайиши ва капитал туга­ши юзага келишидан олдин огоҳлантирув чорала­рини кўриш тамойилларидан фойдаланилди.

1999–2000 йиллар. Ушбу йилларда валюта сиё­сати янада либераллаштирилган ҳолда, биржадан ташқари валюта бозорида хорижий валюталар савдоси механизми амалга киритилди.

Мазкур механизм ваколатли банкларнинг хо­рижий валютада талаб ва таклифдан келиб чиқиб, ўз мижозларидан шартнома асосида эркин курс бўйича валюталарни сотиб олишини кўзда тутади.

2000-2010 йиллар. Мазкур давр Ўзбекистон банк тизимини мустаҳкамлашда салмоқли ютуқларга эришилгани билан аҳамиятлидир. Айнан шу йил­ларда замонавий инфратузилмага эга самарали банк тизимини ташкил этиш билан боғлиқ ишлар амалга оширилди.

Банк тизими олдига унинг ривожланиш истиқболларини белгилаб берувчи стратегик вази­фалар қўйилди. Вазифаларнинг биринчиси банк­лар молиявий барқарорлигини ошириш ва ички бозорда молиявий хизматлар доирасини кенгай­тиришдан иборат бўлса, иккинчиси — Ўзбекистон банкларининг халқаро капитал бозорида фаолли­гини таъминлашдир.

Мазкур даврда Ўзбекистон Республикаси ­Президенти Ислом Каримов мамлакатимиз молия-банк тизимини ривожлантириш, унинг фаолиятини мустаҳкамлаш ва сифат жиҳатидан яхшилаш масалаларига янада кўпроқ эътибор қаратди. Шу муносабат билан қатор этакчи бан­клар (“Ўзсаноатқурилишбанк”, “Асака” банки ва бошқалар)нинг капиталлашув даражасини оши­риш бўйича муҳим қарорлар қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ми­крокредитбанк” устав фондини кўпайтириш тўғрисида”ги Фармони мазкур банкни кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни молиялашти­риш бўйича асосий кредит марказларидан бири­га айлантирган ҳолда унинг фаолиятини сифат жиҳатидан янада яхшилади.

Ушбу даврдаги ҳар бир йил мамлакат банк-молия тизимининг изчил ривожланишида янги босқич сифатида қайд этилади.

2001 йил. Ушбу йилнинг 1 июлидан эътибо­ран кичик бизнес корхоналари ўзлари ишлаб чиқарган экспорт товарлар (иш ва хизматлар)ни банк муассасалари кассалари орқали белгиланган тартибда валюта улушини ўз ҳисобига ўтказиш йўли билан нақд хорижий валютада амалга оши­риш имкониятига эга бўлди. Республикамиз ҳукумати кичик бизнес ва хусусий тадбиркор­ликни рағбатлантиришни ҳамда унинг ташқи иқтисодий фаолиятдаги иштирокини кенгай­тириш борасида муҳим қадам қўйди. Айнан шу йили эркин айирбошловчи валютадаги Бирлаш­ган барқарорлашган жамғарма ташкил этилди. Бу ўз навбатида, Ўзбекистонда биржадан ташқари ва­люта бозорини янада ривожлантиришнинг муҳим воситаси бўлиб хизмат қилди.

Бу вақтда банк тизими билан хусусий сектор ўртасидаги ҳамкорлик сезиларли даражада ри­вожланди. Мазкур ҳамкорлик ривожига туртки берган муҳим омиллар сифатида банклар томони­дан хизмат кўрсатиш сифатининг тобора яхшила­ниши, банкларда рақо­батчилик муҳитининг юзага келиши, мамлакатимизда тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш билан боғлиқ жараёнларни кўрсатиш мумкин. Айнан шу даврда банклар кредитлаш сиё­сати кучайганини, мижозлар сўровларини синчков­лик билан ўргана бошлаганини ва банк ходимлари­да мижозларнинг талаб-еҳтиёжларига жавобан тез ҳаракат қилиш қобилияти шаклланганини яққол кузатиш мумкин.

2002 йилаҳолинингбанклардагиомонатлариниҳимоялашнингишончливасамаралимеханизмияратилди.

ЎзбекистонРеспубликасининг “Фуқароларнингбанклардагиомонатлариниҳимоялашкафо­латларитўғрисида”гиҚонунидоирасидаФуқа­роларнингбанклардагиомонатлариникафолат­лашфондиташкилетилди. Давлат-тижоратХалқбанкиданташқари, республикамизҳудудидаўзфаолиятиниолибборувчибарчабанкларунгааъзобўлди. Ишончлилик, хизматкўрсатишнингюқорисифати, барчамижозларбиланўзарошерикликмуносабатлариЎзбекистонбанкларифаолиятидаасосийпринтсипларгаайланаборди.

Банк тизимифаолиятинингинститутсионаласосларитакомиллаштирилди. Банк секторинилибераллаштиришваислоҳқилишникўздату­тибқабулқилингандастурийҳужжатларунингсамарадорлигиниоширишниолдинданбелгилабберди. Мазкурҳужжатларзамирида банк фао­лиятинилибераллаштиришжараёнинингти­зимливабосқичма-босқичликтамойиллариёта­ди. Ушбутамойилларгаамалқилишаҳолинингмамлакатбанклариганисбатанишончиниянадамустаҳкамлашимкониниберди. Бундайёндашув, шубҳасиз, барқарорваишончли банк тизиминиташкилқилишжараёнидаулканютуқдир.

2003–2004 йиллар. Мамлакатимиздалиберал­лаштиришваислоҳотларниянадачуқурлаштиришжараёнида банк тизиминиривожлантиришдаври.

Бу даврдааҳолининг банк тизимигаишончинимустаҳкамлаш, банкларнирес­публикамиздагиян­гиланишларнингмолиявийтаянчигаайлантиришмақсадиқўйилди. Унингмуваффақиятибанк­ларнингкелгусиривожидадолзарбаҳамияткасбетишилозимеди. Корхоналарниактсиядорлашти­ришвауларнингмулкчиликшаклиниўзгартиришжараёнларижадаллашди. Банклармамлакатимизиқтисодийтараққиётинингянгибосқичиталаб­лариданкелибчиқиб, ўзривожланишконтсеп­тсиясигариояетганҳолдастратегиясинитако­миллаштирибборди. Уларнингресурсбазасиникенгайтиришвакапиталлашувдаражасиниоши­ришўзфаолиятинидиверсификатсиялаш, янгиактсиядорларнингмаблағларинижалбетиш, ИТ-технологияларасосидаянги банк маҳсулотлариваинструментлариниишлабчиқишҳисобигаамалгаоширилди.

Валютабозоринилибераллаштиришнидавометтиришважорийхалқарооператсияларбўйичасўмконвертатсиясинитаъминлашучунзаруршарт-шароитяратишбиланбоғлиқбўлганомиллар ҳам банкларфаолиятигабевоситатаъсиркўрсатди. Чу­нончи, 2003 йилнинг 15 октябриданЎзбекистонРе­спубликасиХалқароВалютажамғармасиБитими­нинг ВИИИ моддасидагимажбуриятниқабулқилди. Натижадакорхоналаржориёператсияларбўйичаконвертатсияниамалгаоширишимкониятигаегабўлди. Бу масала юзасиданЎзбекистоннингташқимаблағларнижалбетмай, амалдаўзресурсларигатаянибмақсадгаеришганиюксакеътирофгасазо­вор. Мазкурчоралармиллийвалютаконвертатси­ясиданфойдаланганмаҳаллийтадбиркорларфао­лиятиникенгайтиришгаяқинданёрдамберди.

Бу ҳақиқатан ҳам бой васермаҳсулфаолият­нингқизиқарлидавриеди. Марказийбанкнингвалютасиёсатиинфлятсиядаражасиниушлабтуришвамиллийвалютакурсикескинтебра­нишининголдиниолишбаробаридаекспорт­нирағбатлантиришҳамдавалютаресурслари­дансамаралифойдаланишгақаратилганеди. Ўзбекистоннингасосиекспорттоварлариганис­батандунёбозорларидақулайнархконъюнктура­си, шунингдек, экспортгайўналтирилганвалютасиёсатининголибборилишиекспортваолтин-валютазахиралариҳажминингошишигаимконберди.

Банк тизиминиислоҳқилишгақаратилганиш­лардавометтирилди. Унингасосиййўналишларисифатидабанкларбошқарувидаактсиядорларнингролиниоширишорқаликорпоративбошқарувтизиминимустаҳкамлаш, банклармолиявийбарқарорлигиниуларнингактивлари, жумладан, валютаактивларисифатинияхшилашевазигаку­чайтириш, банк ишиниянадатакомиллаштиришвабанклартомониданкўрсатиладиганхизматтурларинитоборакенгайтириш, тижоратбанкла­ринингинвестиционжараёнлардагиролиниоши­ришвамулкчиликнингбарчашаклидагитадбир­корликтузилмаларинингкредитресурсларидан (жумладан, халқаромолиявийташкилотларнинглинияларибўйича ҳам) фойдаланишмеханизмитакомиллаштирилганиниқайдетишжоиз.

2005–2006 йиллар. Мамлакатимизбанкларикапиталлашувдаражасинингошишиваулар­нингинвеститсияжараёнларидаҳамдаиқтисодий-тузилмавийўзгаришлардаиштирокиянадафаол­лашгандаври. Ўшакезлардамамлакатҳукуматибанкларнингфойда (даромад) солиғиданозодқилинишигабанкларфаоллигиошувинингянабирзаҳирасисифатидақаради. Боз устига, тасдиқлангандавлатдастурларигамувофиқ, ти­жоратбанкларининг мини-банкларташкилетишбиланбоғлиқхаражатлари ҳам солиқундиришба­засиданчиқарилди.

Шу тариқа, асосиеътиборпулмуомаласинимустаҳкамлашвамиллийвалюта, унингайирбош­лашкурсибарқарорлигиниоширишбўйичааниқчора-тадбирларниамалгаоширишгақаратилди. Бу эсафуқаролардакаттарағбатуйғотиб, улар­нингбанкларганисбатанишончиниянадаорттирди. Аҳолинингбанклардадепозитҳисобрақамларочишгакиришишибиланбоғлиқижо­бийҳолатларкўпайди. Банкларнингдепозитба­засиҳажмиошди, банк хизматларибозоришакл­ланабошлади. Эътиборлиси, банк маҳсулотлариқаториданянгихизматтурлари, масалан, лизингхизматлари жой олабошлади.

Шу ўриндатаъкидлашжоизки, мамлакатимиз­дачаканахизматларривожихалқаро банк вамо­лиякапиталиникенгжалбқилганҳолдақўшмабанкларнингташкилетилишигатаъсиркўрсатди. Республикамиз банк бозори 100 фоизлихусусийкапиталасосидагиянгибанкларнингвужудгаке­лишинатижасидатубданўзгарди. Хусусийбанк­ларнингхизматларбозоридагирақобатникучай­тирибюборганимамлакат банк тизимиривожидаенгмуҳимбосқичларданбирибўлди. Мамлакати­мизҳукумативаМарказийбанкисолиқимтиёзла­ривакадрларнитайёрлашжараёнидатехникавийкўмактақдиметганҳолдауларнингривожлани­шинимунтазамрағбатлантириббормоқда. Айнипайтдахусусийбанкларсонитижоратбанклариумумийсонинингқарийбярминиташкилетади.

Республикамиздахусусийбанкларривожлани­шиниизчилрағбатлантиришрақобатникучайти­ришга, кўрсатилаётган банк хизматларисифатинияхшилашгавамолиявийресурсларнингсамара­литақсимотигатурткиберди. Бу эса, ўзнавбати­да, хусусийтадбиркорликнирағбатлантиришваривожлантиришжараёнларигаижобийтаъсиркўрсатмоқда.

2006–2007 йиллар. Ипотекавийкредитлаш­нингривожланишдаври. Банк хизматларинингмазкурянгишаклимаҳаллияҳолитомони­дандарҳолижобийбаҳоланди. Аҳолинингбар­чақатламларини, айниқса, ёшларниижтимоийҳимоялашникўздатутувчиушбуманбаЎзбекистонРеспубликаси “Истеъмолкредититўғрисида”гива “Ипотекатўғрисида”гиҚонунлариорқалимустаҳкамланди.

ЎзбекистонРеспубликасининг“Истеъмолкредититўғрисида”гиҚонуниистеъмолчилар­нингҳуқуқваманфаатлариниҳимояқилишгақаратилганибиланаҳамиятлидир. Мазкурқонунтурар-жой вамаишийшароитларнияхшилашборасидааҳолинингимкониятлариниянадакенгайтиришга, бинобарин, банклардаистеъмолкре­дитлашҳажминингсезиларлидаражадаошишигахизматқилади.

2006 йилнингоктябройидаесаЎзбекистонРес­публикаси “Ипотекатўғрисида”гиқонуникуч­гакирди. Кўчмасмулкнихаридқилишучункредитларажратишнингҳуқуқиймеханизминиўзидамустаҳкамлаганушбуқонунҳужжати банк ипоте­кавийкредитлашривожидамуҳимаҳамияткасбетди. Унданкўзланганасосиймақсадкўчмасмулк­кагаровқўйишдаюзагакелувчимуносабатларнитартибгасолишданиборатеди. ЎзбекистонРеспуб­ликасиПрезидентининг 2005 йил 16 февралдаги “Уй-жой қурилишивауй-жой бозориниянадаривожлантиришчора-тадбирларитўғрисида”гиқароридоирасидауй-жойларқурилишиниузоқмуддатлиипотекавийкредитлаштизимидабирқатормеханизмларжориетилди.

Бу даврда, шунингдек, банкларнингстратегия­ларинақдпулмуомаласинимустаҳкамлашга, ҳар бирфилиалданақдпулзаҳираларинишакллан­тиришгаваўзфаолиятидасамарадорликниоши­ришгақаратилди.

“2005–2007 йилларгамўлжалланган банк тизи­миниислоҳқилишваривожлантиришдастури”дабелгиланганчора-тадбирларнингамалгаоширилишибанкларкапиталлашувдаражасивакўрсаткичларинингбарқарорўсишинитаъмин­лаганҳолда, банк тизиминиянадаислоҳқилишвалибераллаштиришдамуҳимомилбўлди. Бу борадапулмуомаласинимустаҳкамлашвамиллийвалюта,­унингайирбошлашкурсибарқарорлигиниошириш, банклардааҳолиомо­натлариникўпайтиришнирағбатлантиришгаустуворйўналишларсифатидаеътиборқаратилди. Ривожланиш сари доимийравишдаинтилаётгантижоратбанкларигамамлакатимизҳукуматито­мониданўзвақтидатақдиметилганимтиёзларкредитмуассасалариўзянгиинструментлари­ниишлабчиқадиганватаклифқиладиган банк-молиябозоринингшаклланишиниолдинданбелгилабберди.

2008­–2009 йиллар. Ушбуйиллардааҳоливатадбиркорликсубъектлариучун банк чаканамаҳсулотлариниривожлантириш банк фаолияти­нингмуҳимйўналишигаайланди.

Мазкурйўналишдабанкларўзфаолиятинидунёвиямалиётнинг “олтин” принтсипиданке­либчиққанҳолдаолиббордилар. Яъни, аҳолигакўрсатиладиганхизматларнингжозибадорлигитадбиркорларнингкредитларданфойдаланишкенгимкониятибиланмутаносибҳолдаривожлантирилди. Давометтирилганислоҳотлар банк фаолиятиниаҳолинингтурмушдаражасиниоши­ришдамуҳимаҳамияткасбетувчи, илгариқабулқилинган “Истеъмолкредититўғрисида”гива “Ипотекатўғрисида”гиқонунлардоирасидагифаоллигиниянадакучайтирди.

Ўзбекистонтижоратбанклариреспублика­миздагиважаҳон банк ҳамжамиятидагиянгивоқеликкажавобанўзларитаклифетаётганхизматларитўпламиникенгайтирди, бозоргаянги банк маҳсулотлариничиқардиваайнипайтдамолияинститутларифаолиятинингхалқаростандартларинифаолжориетишгакиришди.

2010 йил. Ўзбекистонтижоратбанклари, ав­вало, ихтисослашганкредитинститутлариси­фатидакўзгакўринабошлади. Бу, биртомонданхўжаликларнингвақтинчабўшмаблағларинижалбетиши, бошқатомонданесажалбетилганмаблағларҳисобиданкорхоналар, хусусийтад­биркорларвааҳолинингмолиявиеҳтиёжлариниқондиришибиландолзарбаҳамияткасбетди.

Хорижийвамаҳаллиекспертларнингқайдетишича, сўнггийиллардавомидареспубликадаасосийтамойил — ихтисослашувданузоқлашишва банк фаолиятидауниверсаллаштиришничуқурлаштиришкузатилмоқда. Бу эса банк опе­ратсияларимазмунивакредитмуносабатларимоҳиятиниолдинданбелгилабберади.
2. Банкларнингеволютсияси, бозориқтисодиётидагиўрнивааҳамияти
Марказий банк - кредиттизимининг бошбанкибўлиб, мамлакатдапул-кредитсиёсатини, эмиссияжараёнлариниолиб боради.
БиринчиМарказийбанкларбунданқарийбучюзйилолдинтижорат банкларинингривожланишинатижасидавужудга келган. Булар 1688 йилдаташкилқилинганШвед РиксЖиробанки, 1694 йилдаташкилқилинганАнглиябанкларидир. Марказий банк, яъникредиттизимини бошқарибтурувчи, барчабанклар фаолиятининазорат қилибтурувчикредитинститутсифатиданамоён бўлади.
Марказий банк қуйидаги асосийфункцияларнибажаради:
- банкнотлар (нақтпуллар) эмиссияси, давлатнинголтин-валютасизахираларинисақлаш;
-пул-кредитсиёсатиинструментлариёрдамидаиқтисоднимувофиқлаштириш;
-кредитинститутлари фаолиятинимувофиқлаштириш;
- давлатбанкисифатида фаолияткўрсатиш;
- тўлов-ҳисоб муносабатлариниташкилқилишни белгилаб бериш;
-валютакурсинимувофиқлаштириш.
Жаҳоннингбарчамамлакатларидабанкнотларни муомалагачиқаришфункциясиМарказийбанкларнинг асосийфункциялариданбири ҳисобланадивабу аҳолида монопол ҳуқуққаега.
Давлатнинголтин - валютазаҳираларини бошқаришфункцияси.
Марказий банк давлатнинголтин, қимматбаҳо металл вакамёб тошларни, валютазахираларини бошқаради. Марказийбанклармамлакатвалютазаҳиралариниўзидайиғадивабузаҳиралархалқаро ҳисоб-китобларниамалгаошириш, тўлов баланси дефитситини қоплаш вамамлакатмиллийвалютасикурсинингбарқарорлигинитаъминлашучунишлатилади.
Пул - кредитсиёсатининг асосиймақсадимиллийвалютабарқарорлигинитаъминлаш, валютакурсива фоизставкалариниоқилонаўрнатиш асосидаинфлятсиясуръатлариникамайтириш, кредитдан фойдаланишнингсамарадорлигиниоширишвамиллийиқтисодиётнингбарқарор ўсишинитаъминлашданиборат.
Марказийбанкнингпул-кредитсиёсатининг асосийинструментларибўлиб, қуйидагилар ҳисобланади:
-минимал мажбурий резевр меъёрлариниўрнатиш;
-фоиз (дискант) сиёсати;
-тижорат банклариниқайта молиялаштириш;
-очиқ бозор сиёсати;
-таргетрлашва бошқалар.
Бозор иқтисодиёти шароитидаЎзбекистон РеспубликасидаМарказийбанкнинг асосиймақсади - пул-кредиттизимивамиллийвалютабарқарорлигинитаъминлаш асосидаиқтисодийўсишгаеришишданиборат.
Пул - кредитсиёсатинисамаралиамалгаоширишучунМарказий банк пулкредитсиёсатиниривожлантиришнингбирйилгамўлжалланган асосиййўналишлариниишлабчиқади. Бу йўналишларОлий Мажлис томонидантасдиқлангандансўнг ҳаракат дастури сифатидақабулқилинади. Марказийбанкнингвазифаларихилмахилбўлиб, бу қонундааксеттирилган.
Ўзбекистон РеспубликасиМарказийбанкиҳуқуқийшахссифатидадавлатмулкига асосланганбўлиб, иқтисодийжиҳатданмустақилмуассасасифатидаўзҳаражатларинидаромадлари ҳисобидан қоплаши керак.
МиллийвалютанингбарқарорлигинитаъминлашучунЎзбекистон РеспубликасиМарказийбанкиқатор муҳимвазифаларниҳалетади. Уларнинг асосийлариқуйидагиларданиборат:
-монетар сиёсатнивавалютани бошқаришсиёсатинишакллантириш, қабулқилишҳамдаамалгаошириш;
-Ўзбекистон Республикасида ҳисоб-китобларнингсамаралитизиминиташкилқилишватаъминлаш;
-банклар фаолиятинитартибга солишвабанклар фаолиятиустиданназорат қилиш;
-Ўзбекистон Республикасининграсмийолтин, валютазаҳирасинисақлашвауларни бошқариш;
-Молиявазирлигибиланбиргаликдадавлатбюджетинингкассаижросиниташкилетиш;
Ўзбекистон Республикаси қонунларига асосан банк - бутижорат муассасасибўлиб, жисмонийваҳуқуқийшахсларнингбўштурганпулмаблағларинижалбқилишвауларниўз номидан, тўловлилик, муддатлилик, қайтариб боришшарти асосида жойлаштиришоператсияларинива бошқа банк оператсияларинибажаради.
Пулагрегатлари

Сана	Кенгмаънодагипулмассаси (М2)*	шужумладан:
		Миллийвалютадагипулмассаси	шундан:				Четелвалютасидагидепозитлар, миллийвалютаеквивалентида
			Пулмассаси (М1)**	шундан:		Миллийвалютадагибошқадепозитлар
				Муомаладагинақдпуллар (М0)	Миллийвалютагадиталабқилиболингунчадепозитлар
1	2=3+8	3=4+7	4=5+6	5	6	7	8
01.01.2017	50 227	41 470	28 343	13 209	15 135	13 126	8 758
01.02.2017	50 682	42 127	28 184	13 535	14 649	13 943	8 555
01.03.2017	51 942	42 555	28 701	14 755	13 946	13 854	9 387
01.04.2017	54 144	43 898	29 605	15 934	13 670	14 293	10 246
01.05.2017	55 671	45 022	30 868	16 956	13 912	14 154	10 649
01.06.2017	57 075	46 309	31 854	17 803	14 052	14 455	10 766
01.07.2017	60 152	47 613	33 407	18 558	14 848	14 206	12 539
01.08.2017	60 778	48 058	33 034	18 583	14 451	15 024	12 720
01.09.2017	59 961	46 397	31 490	18 211	13 279	14 907	13 564
01.10.2017	71 348	47 792	34 508	20 311	14 198	13 284	23 556
01.11.2017	70 387	46 571	33 273	20 501	12 772	13 298	23 816
01.12.2017	70 542	45 966	33 434	19 820	13 615	12 532	24 575
01.01.2018	70 816	45 117	33 899	19 449	14 450	11 218	25 699
01.02.2018	71 381	44 852	32 770	19 007	13 763	12 082	26 530
01.03.2018	70 884	44 076	32 289	18 482	13 808	11 787	26 808
01.04.2018	71 475	45 718	33 063	18 230	14 833	12 654	25 757
01.05.2018	71 793	46 468	33 587	18 627	14 961	12 881	25 325
01.06.2018	73 212	48 628	35 165	20 035	15 130	13 463	24 584
01.07.2018	74 334	51 328	37 440	21 663	15 777	13 888	23 006
01.08.2018	75 519	53 494	38 686	22 507	16 179	14 808	22 025
01.09.2018	77 672	54 645	39 809	23 019	16 791	14 835	23 027
01.10.2018	78 782	53 211	37 765	22 405	15 360	15 446	25 572
01.11.2018	80 428	53 918	37 924	22 700	15 224	15 994	26 510
01.12.2018	78 576	53 245	36 721	21 908	14 813	16 524	25 331
01.01.2019	80 165	54 896	39 454	22 164	17 290	15 442	25 269
01.02.2019	79 035	51 833	36 253	21 325	14 927	15 581	27 202
01.03.2019	79 435	51 825	36 224	21 198	15 026	15 601	27 610
01.04.2019	79 523	54 127	37 426	21 576	15 850	16 701	25 396
01.05.2019	82 773	56 267	39 099	22 359	16 741	17 168	26 506
01.06.2019	87 473	59 375	41 571	23 878	17 693	17 803	28 099
01.07.2019	88 187	61 196	43 380	25 361	18 019	17 816	26 991
01.08.2019	90 263	62 238	43 594	25 387	18 206	18 644	28 025
01.09.2019	92 375	62 106	43 494	25 587	17 907	18 612	30 269
01.10.2019	91 372	62 967	43 160	25 071	18 088	19 808	28 405
01.11.2019	93 092	63 281	43 951	25 543	18 407	19 330	29 811
01.12.2019	90 145	61 221	42 064	23 976	18 088	19 156	28 924

* Кенгмаънодагипулмассаси (М2) Халқаровалютажамғармасининг (ХВЖ) “Пул-кредитвамолиявийстатистиканишакллантиришқўлланмаси” даги (ПМСШҚ 2016) консепсияватаснифларгамувофиқМарказийбанквабошқадепозитташкилотларининг (тижоратбанклари) мажбуриятларибўйичаолинганмаълумотлариасосидаҳисобланган. М2 ўзичигамуомаладагинақдпулларни (банктизимиданташқаридаги) ҳамдабошқамолиявийташкилотлар, давлатномолиявийташкилотлар, хусусийсекторҳамдажисмонийшахларнингмиллийвачетелвалютасидагиталабқилиболингунча, жамғармавамуддатлидепозитларниолади (ПМСШҚ 2016 мувофиқпулмассаситаркибигакиритилмайдигандепозитларданташқари). Шунингдек, М2 бошқадепозитташкилотларитомониданчиқарилганқарзқимматлиқоғозларниҳамўзичигаолади. Ушбуқарзқимматлиқоғозларбошқамолиявийташкилотлар, давлатномолиявийташкилотлар, хусусийсекторҳамдажисмонийшахлартомонидансақланадиганжамғармавадепозитсертификатлариниаксеттиради.
** Пулмассаси (М1) ўзичигамуомаладагинақдпулларвамиллийвалютадагиталабқилиболингунчадепозитларниолади.
Тижоратбанкларинификримизча, шунчакикорхонаемас, махсускорхонадебқарашзарур. Чункитижоратбанклариссудакапиталихаракатиниамалга оширадивашуасосдабанкўзактсионерларига, яънипайчиларигафойда олишнитаъминлайди. Тижоратбанкларибанктизиминингмуҳимбўғинибўлиб, кредитресурсларинингасосийқисмишубанклардайиғиладивабубанкларҳуқуқийважисмонийшахсларгахизматлариникўрсатади.
ЎзбекистонРеспубликасидатижоратбанкларибанктизиминингМарказийбанкданкейингииккинчипоғонасихисобланади.
Тижоратбанкларнингбелгиларигақарабқуйидагитурларгабўлишмумкин. Мулкчиликшаклигақараббанклар: давлатбанкига, актсионербанкларга, кооператив, хусусий, минтақавий, аралашмулкчиликкаасосланганбанкларгабўлинади.
Тижоратбанклариқуйидагиасосийвазифаларнибажаради.
1. Вақтинчабўштурганпулмаблағларинийиғишвауларникапиталгаайлантириш;
2. Корхона, ташкилотлар, давлатваахолиникредитлаш;
3. Муомалагакредитпуллар (муомаланингкредитвоситалари) ничиқариш;
4. Миллийиқтисодиётдахисоб-китобларватўловларниамалгаошириш;
5. Молия - валютабозоридафаолияткўрсатиш;
6. Иқтисодий – молиявияхборотларберишваконсултатсияхизматлариникўрсатиш.
Кредит-молиятизиминингбарқарорлигини, унингалоҳидабўғинлари -биринчинавбатдатижоратбанкларифаолиятибарқарорлигинитаминлашимамлакатМарказийбанкинингасосийвазифасиҳисобланади. Марказийбанкнингасосийвазифалариданяънабирикредиторганлан (тизими) фаолиятинитартибгасолишваумумласбтиришданиборатдир.
ОдатдаМарказийбанк - будавлатбанки. Масалан, Англиябанки, Франсиябанки, Буидесбанки, Япониябанки, Сбветсариямиллийбанки, Финияндиябанкиваҳ.к. ягонабанкларданташкилтопади. БироқАҚШМарказийбанки 12 ҳудудийФедералбанклардан, яъни, федералзаҳиратизими (ФРС) бошқарувкенгашитомониданбошқариладиганбўлимларданиборатдир.
МарказийбанккапиталидагимулкшаклигакўрауларДавлат (капиталдавлатгатегишли), аксионервааралашкапиталлитурларгабўлинади.
БаъзиМарказийбанкларДавлатбанкларикўринишларидашаклланадилар. Масалан, НемисФедералБанки (ГерманияБуидесбанки). 1957 йилдауРехсбанкнингдавомчиси (1975 йилдапайдобўлган) сифатидаснаклланди. БошқабирМарказийбанкларесаолдинхусусийбанк (масалан, Англиябанки (1694), Франсиябанки (1800) кабилар) сифатидаташкилтопиб, кейинчаликесанатсионализатсияқилинганвадавлатбанкигаайлантирилган.
АксионерликтуридагиМарказийбанкқаторигаАҚСИиФРС (ФедералРезервсистемаси) банкиникиритишмумкин. ФРС 1913 йилдагиФедералРезервасосида 21 пайдобўлганАралаштурдагиМарказийбанкларжумласига -капиталидадавлатмулки, аксионермулки, хусусиймулквакапиталиштирокетганбанкларкиради. Марказийбанкфунксиялариузоқйиллармобайнидадеярлиўзгармайдивааниқмодификатсияланганкўринишгаегадир.
ТурлииқтисодиядабиётлардаваўқувдарсликларидаМарказийбанкфунксияларитурличаталқинқилинади. МасаланВ.М. Усоскжнинингфикригакўра, Марказийбанкфунксияфарига:
- кредитпуллари (банкнотлар) эмиссияси;
- банкларучунвабошқакредитташкилотлариучунтурлихизматламиамалгаоширтш;
- ҳукуматнингмолиявиягентифунксияси;
- марказиашганолтин-валютазаҳираЖаринисақлаш;
- пул-кредитсиёсатитадбирлариниўтказишкабиларкиради.
"Молия, пулмуомаласи, кредит" китобимуаллифларификрича, Марказийбанкнингасосийфунксияси: "муомалагакредитпуллари - банкнотларничиқаришвапулмуомаласинитартибгасолишданиборатдир".
Шундайқилиб, Марказийбанклар - "банкларбанки"гаайлантирибюборилди, яъни, уларнингмижозларитижоратбанкиариҳисобланади. Марказийбанкларўзларинмгжорий (депозит) рақамларидатижоратбанкларинингпулмаблағлариниаксеттирадилар, уларнингнақдпулларинитўлдиришгабоғлиқоператсияларниамалгаоширадилар, тижоратбанкларигакредитларберадилар. Марказийбанкларкў пҳоллардаДавлатбанкирлариҳисобланадилар. Шубиланбирга, барчаемиссионбанкларнингянабирасосийфунксияларигаочиқбозордагиоператсияларвадевизоператсияларикиради. Улардавлатнингқимматбаҳоқоғозлар, хорижийвамиллийвалюталамимиллийвалютакурслариниушлабтуришмақсадидасотадивасотиболади.
Лекин, умуманолганда, Марказийбанклартомониданбажариладиганоператсияларқуйидагитўртгуруҳга (турга) бўлинади:
1.Банкнотларнинг монополемиссиясиниамалгаошириш;
2.Марказий банк - банкларбанкиҳисобланади;
3.Марказий банк - ҳукуматбанкириҳисобланади;
4.Марказий банк пул - кредитнитартибгасоладива банк назоратиниамалгаоширади.
Юқоридаайтибўтииганларданкўринадики, умуманолганда, Марказийбанкнингбарчафунксиялариўзаробоғлиқдир. ДавлатгакредитберишорқалиМарказий банк кредитмуомалавоситаларинияратади. Ҳукуматнингрнажбиириятлариничиқаришвақоплашорқали у ссудафоизигатаъсиркўрсатади. СанабўтилганфунксиялариорқалиМарказий банк ўзинингасосийфтмксияси - мамлакатпулкредиттизиминитартибгасолишфунксиясигаасосяратадиваиқтисодиётнитартибгасолади.
Марказийбанкнингпул-кредитсиёсатиумутниқтисодийинфратузилмаларнитартибгасолиш, бозорконюктурасиниюқоридаражадаушлабтуриш, бандликкатаъсирўтказиш, инқирозлитушумларнинголдиниолишнингажралмасқисмисифатиданамоёнбўлади. Пул-кредитсиёсатиусуллариумумий, яънимамиакаткредитмуносабатлариҳолатигаумумийтаъсиркўрсатувчиёкиселектив, яъниалоҳидаолинганкредиттурларигатаъсиркўрсатишучунйўналтирилганҳамдаалоҳидакорхона, жумладан, тармоқламикредитлашучунйўнаитирилганбўлишимумкин.
Пул-кредитсиёсатинингумумиюсулларига:
-Марказийбанкнингҳисобгаолишсиёсатиёкифоизставкаларинитартибгасолишсиёсати;
-очиқбозордагиоператсияларёкидавлатқимматбаҳоқоғозларинисотиболишвасотиш;
-мажбурийзаҳиранормалариниўзгартиришларкиради.
ҲисобгаолишсиёсатиМарказийбанкнингтижоратбанклариучунохиргинавбатдагизаҳирасифатидакредиторигааяланишибиланбоғлиқ.
Мажбурийзаҳиранормаларинитартибгасолиш — буҳукуматталабиасосидатижоратбанкларинингбелгиланганмиқдордагипулмаблағларининг. Марказийбанкдагифоизсизҳисобварағигаўтказилишидир.
Очиқбозордагиоператсиялар - бумарказийбанкнингтижоратвағазнаоблигатсияларивабошқақимматбаҳоқоғозларнибозоркурсиёкиолдинданеълонқилинганкурсбўйичасотиболишивасотишиҳамдақайтакелишувларидир.
Марказий банк пул-кредитсиёсатинингселективусулларига:
-лимитфар, квоталарўрнатишорқаликредитмиқдориниёкивекселларниҳисобгаолишнитўғридан-тўғриқисқаилириш;
-кредитоператсияларинингўсишдаражасинипасайтириш;
- алоҳидаолингантурдагикредитларустиданназоратўрнатиш;
- алоҳидаолинганжамғармаларгаюқорифоизларниўматишёкиумуманфоизставкаларинитартибгасолишвабошқаларкиради.
Президентнинг 2019 йил 9 январдагиФармонибиланрегуляторфаолиятинингстратегикмақсадлиёʻналишлариқайдетилганеди: нархларбарқарорлиги, банк тизимибарқарорлигиваривожланиши, тоʻловтизимибарқарорлигиваривожланишинитаъминлаш. Фармондаамалгаоширилаётганислоҳотлардоирасидаунингфаолиятинингустуворёʻналишларибелгиланди. МБгакоʻпроқмустақилликберишмақсадида у Ҳукуматмутасаддиликқиладиганорганларроʻйхатиданчиқарилди.

Марказий банк тоʻгʻрисидагиянгиқонунҳужжати «Банкларва банк фаолиятитоʻгʻрисида»ги, «Валютанитартибгасолиштоʻгʻрисида»гива «Тоʻловларватоʻловтизимларитоʻгʻрисида»гиқонунлартоʻпламидақабулқилиндиҳамдауларбиланкомплексдакоʻрибчиқилишикерак. Ушбуҳужжатлардатакрорийнормалар, хусусан, МБнингназоратвабошқарувваколатлариҳамдаунинг банк секториватоʻловларсоҳасидагифунксиялари, шужумладан у томонданкоʻриладиганчораларвасанксияларгатааллуқлибир-биринитакрорловчинормаларталайгина. Марказийбанкнингпул-кредитсиёсати, мамлакатдатоʻловларниамалгаошириш, валютанитартибгасолишваназоратқилиштоʻгʻрисидагибобларбир-биригамазмунжиҳатданяқин.

Санабоʻтилганҳужжатларкаби МБ тоʻгʻрисидагиқонуннингянгитаҳрири ҳам батафсиллаштиришвааниқлаштиришдаражаси, ҳаволакива бланкет нормаларникамайтиришгатоʻгʻридан-тоʻгʻри ҳаракат қилинишибиланфарқланади. Масалан, ундарегуляторнингкредитташкилотларибиланоʻзаромуносабатларивауларнингхизматлариданфойдаланувчиларнингҳуқуқлариниҳимояқилишчоралариочибберилган.

Бир қаторнормалар МБ ходимларигатааллуқлидир. Уларбошқаҳақтоʻланадиганфаолият (илмийвапедагогикфаолиятданташқари) биланшугʻулланиши, банкнингбошқаруворганларигавабошқатижорийтузилмаларгакиришитақиқланган, хизматгадоирмаълумотларни сир сақлашгамажбурлар. Ходимлартадбиркорликсубъектларининг, шужумладанкредитватоʻловташкилотлари, тоʻловтизимиоператорлари, валютабиржалари, кредитбюролари, банк хизматлариаутсорсерлариваконсолидатсиялашганназоратостидабоʻладигансубъектларнингмолиявий-хоʻжаликфаолиятинитекширишлардаиштирокетмайдилар.

МБ ходимлариҳуқуқийжиҳатданҳимояқилинишикафолатланган – улароʻзлавозиммажбуриятлариниинсофсизликбиланбажарганлигиучунжавобгарбоʻладилар. Марказий банк ходимларнингфаолиятиюзасиданолиббориладигансудишларида, эндибанкдаишламаётганбоʻлсалар ҳам уларнингманфаатлариниҳимояқилишхаражатлариниоʻззиммасигаолади.

А (н)=1+(н_с+1-н_с) *р_с

Бунда: 

н_с-фоизларниутказишоралигинидавомийлигини

(н_с+1-н_с)-вактбуйичахар биркейингиинтервалнингхажми;
р_с-харбиринтервалдагифоизставкасинихажми.
ФВ_н=ПВ*(1+р)^н
а)Фоизставкаси

р(т)= ФВ - ПВ

ПВ
Бунда:
Бунда: р(т)- фоизставкаси
ФВ-келажакдагиқиймати
ПВ-жорийқиймати
б) Хисобставкаси (дискант) усганкелажакдагиқийматинисуммаганисбатанолибаниқланади
д(т)= ФВ – ПВ
ФВ

(1+р)^н –усишкоеффитсиентиёкикупайишфактари.

ФВ_н=ПВ*(1+р/м)^мн
Бунда:

м- бирйилликажатмалардаврисанаси 

Бунда: 

(1+р)^н – дискантлашкоеффитсиенти