Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va geografiya fakultet

 
 

---

44 
1- jadval 
Yuqori muhit haroratini jigar mitoxondriyalarida glutamat va suksinatni 
oksidlanishiga ta’siri (M ± m; n = 6-8) 
Ko’rsat-
gichlar 
Kalamushlarni saqlash harorati, 
0C
Nazorat 
41-42
0
C 
Nazorat 
41-42
0
C 
Nafas olish tezligi, nanogramm atom kislorod/daqiqa mg oqsil 
α-ketoglutarat 
% 
Suksinat 
% 
V
2 
25,4±2,3 
35,8±3,3
**** 
140,9
32,6±3,0 
48,4±4,2
**** 
148,5
V
3 
105,4±4,8 
121,7±6,5
** 
115,5
138,9±6,0 
153,7±6,9 
110,7
V
4 
33,2±2,9 
50,5±4,1
**** 
152,3
43,8±3,8 
64,1±4,5
**** 
146,5
NK
CH 
3,16±0,09 2,41±0,09
**** 
76,2
3,14±0,10 2,40±0,06
**** 
76,4
ADF/O 
2,56±0,06 
2,26±0,08
* 
88,2
1,86±0,07 
1,41±0,05
** 
85,6
V
DNF 
120,5±4,6 180,1±9,9
**** 
149,5
172,5±6,8 
234,4±8,9
* 
135,9
Bu holatni mitoxondriya ATF hosil qilib bo’lgandan keyingi dam olish holati deb 
ataladi. Demak, mitoxondriyaning nafas olishi ADF qo’shilganda qancha yuqori 
bo’lsa, o’shancha ko’p ATF sintezlanadi. Nafas koeffitsienti (NK
Ch 
- V
3
/V
4
) Chans 
[Shance B, Williams G.R., 1955] uslubi bilan aniqlandi va u 3,16±0,09 tashkil 
qildi. Undan tashqari, mitoxondriyaning ATFni sintezlash faoliyatini baholashda 
ADF/O (R/O) koeffitsientidan ham foydalaniladi. Bunda mitoxondriyaga 
qo’shilgan ADF ning barchasi to’la ATF sintezlangan paytida sarflangan 
kislorodning miqdoriga nisbatan o’lchanadi. Bizda bu koeffitsient 2,56±0,06 molni 
tashkil qildi. Bu nisbat qancha katta bo’lsa mitoxondriyaning energiya ishlab 
chiqarishi o’shanchalik yuqori bo’ladi. Nazariya bo’yicha mitoxondriyada α-
ketoglutaratni oksidlanishda 3 mol ATF hosil bo’ladi [Shance B, Williams G.R., 
1955; 
Almatov 
K.T.,1990]. 
Amalda, 
yaxshi 
holatda 
ajratib 
olingan 
mitoxondriyalarda ADF/O suksinat oksidlanishida 3 mol ga yaqin ATF hosil 
bo’ladi. Demak, jigar to’qimasidan biz ajratib olgan mitoxondriyalarimizda 
glutamatni 
oksidlanishi 
va 
oksidlanishli 
fosforlanishi 
adabiyotlardagi 
ma’lumotlarga to’g’ri keladi. 
Yacheykaga oksidlanishni fosforlanishdan ayiruvchi 2.4-dinitrofenol (DNF) 
qo’shilsa mitoxondriyaning α-ketoglutaratni oksidlanishi tezlashib ketadi va 
yacheykaga qo’shilgan kislorod tugaguncha davom etadi va bizda bu ko’rsatkich 
120,5±4,6 nanogramm atom O
2
/min mg oqsil. Buni erkin oksidlanish deb ataladi. 

---

45 
Dinitrofenol ta’siridagi oksidlanish tezligi V
2
va V
4 
holatdagi oksidlanishdan 
qancha tez bo’lsa, demak, mitoxondriyalar intakt holatda ajratilganini, ya’ni ATF 
sintezi me’yorda ekanligini bildiradi. 
Hayvonlarni 41-42
0
C haroratda saqlanganda jigar mitoxondriyalarining 
nafas olishi termoneytral haroratdagi ko’rsatkichlarga nisbatan yanada 
kuchayganligi, ammo fosforlanishli oksidlanishida esa birozgina pasayishi 
aniqlandi. Mitoxondriyalarda V
2
; V
3 
va V
4 
holatlarda α-ketoglutaratni oksidlanishi 
termoneytral holatdagi ko’rsatkichlarga nisbatan 1,30; 1,35 va 1,61 martalarga 
martalarga oshsa. Bunda Chans bo’yicha nafas ko’rsatkichi va ADF/O koefitsenti 
7,3 va 11,8 % larga kamaydi. Demak, haroratni ko’tarilishi, jigar hujayralarida 
substratlardan elektronlarni mitoxondriyalarning nafas olish zanjiri bo’ylab 
molekulyar kislorodga uzatilishi yanada tezlashadi. Bu o’z navbatida 
mitoxondriyalarda ATF sintezini kuchayganligidan dalolat beradi. Chunki 
oksidlanishni Chans bo’yicha nafas ko’rsatkichi va ADF/O koeffitsentlarini 
kamaygani bilan, mitoxondriyaning fosforlanishli oksidlanish holatdagi nafas 
olishi kuchaygan.
Mitoxondriyaga suksinatni qo’shgandan keyin mitoxondriya nafas ola 
boshlaydi (V
2
holat), ya’ni mitoxondriya o’lchash muhitidagi kislorodni iste’mol 
qila boshlaydi (30,0±3,0 nanogramm atom O
2
/min mg oqsilni tashkil qildi), 
oradan 30-40 soniya o’tgach yacheykaga 200 mkM ADF solindi, birdaniga 
mitoxondriyaning nafas olishi keskin tezlashdi (V
3 
holat - 138,9±6,0 nanogramm 
atom O
2
/min mg oqsilni tashkil qildi). Bu mitoxondriyaga qo’shilgan ADF 
o’lchash muhitidagi F
n
bilan qo’shilib ATF hosil bo’lganligini bildiradi va buni 
oksidlanishli fosforlanishli holat deb ataladi. Qo’shilgan ADF ning hammasi ATF 
ga aylanishi bilan nafas olishi keskin sekinlashdi, ya’ni tinchlik (V
4
) holatga o’tadi 
(34,1±3,8 nanogramm atom O
2
/min mg oqsilni tashkil qildi). Bu holatni 
mitoxondriya ATF hosil qilib bo’lgandan keyingi dam olish holati deb ataladi. 
Demak, mitoxondriyaning nafas olishi ADF qo’shilganda qancha yuqori bo’lsa, 
o’shancha ko’p ATF sintezlanadi. Nafas koeffitsienti (NK
Ch 
- V
3
/V
4
) Chans 
[Shance B, Williams G.R., 1955] uslubi bilan aniqlandi va u 3,10±0,10 tashkil 

---

46 
qildi. Undan tashqari, mitoxondriyaning ATFni sintezlash faoliyatini baholashda 
ADF/O koeffitsientidan ham foydalaniladi. Bunda mitoxondriyaga qo’shilgan 
ADF ning barchasi to’la ATF sintezlangan paytida sarflangan kislorodning 
miqdoriga nisbatan o’lchanadi. Bizda bu koeffitsient 1,81±0,07 molni tashkil qildi. 
Bu nisbat qancha katta bo’lsa mitoxondriyaning energiya ishlab chiqarishi 
o’shanchalik yuqori bo’ladi. Nazariya bo’yicha mitoxondriyada suksinatni 
oksidlanishda 2 mol ATF hosil bo’ladi [Shance B, Williams G.R., 1955; Almatov 
K.T., 1990]. Amalda, yaxshi holatda ajratib olingan mitoxondriyalarda ADF/O 
suksinat oksidlanishida 2 mol ga yaqin ATF hosil bo’ladi. Demak, jigar 
to’qimasidan biz ajratib olgan mitoxondriyalarimizda suksinatni oksidlanishi va 
oksidlanishli fosforlanishi adabiyotlardagi ma’lumotlarga to’g’ri keladi. 
Yacheykaga oksidlanishni fosforlanishdan ayiruvchi 2.4-dinitrofenol (V
DNF
) 
qo’shilsa mitoxondriyaning nafas olishi keskin tezlashib ketadi va yacheykaga 
qo’shilgan kislorod tugaguncha davom etadi va bizda bu ko’rsatkich 142,5±6,8 
nanogramm atom O
2
/min mg oqsilni tashkil qildi.
Hayvonlarni 41-42 
0C
haroratda saqlanganda jigar mitoxondriyalarida V
2
, V
3 
va V
4 
holatlarda suksinatni oksidlanishi termoneytral holatdagi ko’rsatkichlarga 
nisbatan 1,39; 1,20 va 1,60 martalarga oshdi. Ammo, Chans bo’yicha nafas 
ko’rsatkichi va ADF/O koefitsenti o’zgarmadi. Demak, haroratni ko’tarilishi, jigar 
hujayralarida substratlardan elektronlarni mitoxondriyalarning nafas olish zanjiri 
bo’ylab molekulyar kislorodga uzatilishi yanada tezlashadi, ya’ni ATF sintezi 
kuchayganligidan dalolat beradi.
Bu fikrimizni to’g’riligini α-ketoglutarat va suksinatni oksidlanishida 
dinitrofenol qo’shilganda olgan natijamiz ham tasdiqladi.
Yuqori muhit haroratida suksinatni dinitrofenol qo’shilgandagi oksidlanishi 
234,4±8,9 nanogramm atom O
2
/min mg oqsilni tashkil qilgan bo’lsa, α-
ketoglutaratni oksidlanishi 180,1±9,9 nanogramm atom O
2
/min mg oqsilni tashkil 
qildi, ya’ni termoneytral haroratdagi ko’rsatkichga nisbatan 1,36 va 1,49 
marotabalarga oshdi.

---

47 
Demak, kalamushlarni 60 daqiqa davomida 41-42
0C
haroratda saqlanganda 
jigar mitoxondriyalarining nafas olishi V
2
va V
4
holatlarda termoneytral 
haroratdagi ko’rsatkichlarga nisbatan sezilarli darajada oshadi, natijada Chans 
bo’yicha nafas ko’rsatigichi va ADF/O koeffitsienti pasayadi. Demak, tashqi 
muhitning yuqori harorati jigar mitoxondriyalarida ATF sintezini pasaytiradi, erkin 
oksidlanishni, ya’ni issiqlik ajralib chiqishini kuchaytiradi.