Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
82 
Bug’lanish –bu moddaning sirtida sodir bo’ladigan suyuqlik holatidan bug’ yoki
gazsimon holatga o’tishning fazali jarayonidir. Bug’lanish jarayonida zarralar
(molekulalar, atomlar) suyuqlik yoki qattiq jism yuzasidan uchib chiqib ketadi (yirtiladi)
shu bilan birga ularning kinetik energiyasi suyuqlikning boshqa molekulalarining
tortishish kuchlarini yengish uchun zarur bo’lgan ishni baja-rish uchun yetarli bo’lishi 
kerak. Bug’lanish jarayonida bug’langan suyuqlikdan olinadigan energiya suyuqlikning
haroratini pasaytiradi, natijada bug’lanish sovishi sodir bo’ladi. 
Bir stakan issiq suv ustida havodagi suv bug'ining kondensatsiyasi
O’rtacha suyuqlikdagi molekulalarning faqat bir qismi suyuqlikdan chiqib ketishi 
uchun yetarli issiqlik energiyasiga ega. Bug’lanish jarayoni kondensatsiyasi 
jarayonining teskarisi (bug’dan suyuqlik holatiga o’tish. Bug’lanish muvozanatga 
erishilgunga 
qadar 
davom 
etadi, 
bunda 
suyuqlikning 
bug’lanishi 
uning 
kondensatsiyasiga teng bo’ladi. Yopiq joyda suyuqlik atrofdagi havo to’yingan holga
kelguncha bug’lanadi. Bug’lanish teskari jarayon-bug’ kondensatsiyasi bilan birga

---

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
83 
keladi. Agar suyuqliklar yuzasi ustidagi bug’ to’yingan bo’lsa, u holda jarayonlar 
o’rtasida dinamik muvozanat o’rnatiladi, bunda suyuqlikdan vaqt birligida chiqib
ketadigan molekulalar soni unga qaytib keladigan molekulalar soniga teng bo’ladi.
Agar suyuqlik ustidagi bug’ to’yinmagan bo’lsa, bug’lanish bug’ to’yingunigacha
yoki suyuqlik to’liq quriguncha davom etadi. Bug’lanish haroratning pasayishi bilan
birga keladi, chunki energiya o’rtacha energiyadan yuqori bo’lgan molekulalar
suyuqlikdan uchib chiqadi. Miqdoriy jihatdan bug’lanish kalorimetriyasi bug’lanishning
solishtirma issiqligi bilan tavsiflanadi. Shamol bug’lanish tezligining o’sishiga 
yordam beradi. Suyuqlik yuzasidan bug’ molekulalarini olib tashlaydi, dinamik
muvozanatning o’rnatilishiga to’sqinlik qiladi. Suyuqlikning tez bug’lanishi va u
bilan bog’liq quritish uchun issiq havo oqimlari qo’laniladi. Foydalanish misoli uy 
sochlarini fen mashinasi. Bug’lanish tezligi birlik suyuqlik yuzasidan gaz fazasiga vaqt 
birligiga kiradigan bug’ oqimining sirt zichligi bilan belgilanadi. Sirtdagi bug’ oqimi 
zichligining eng yuqori qiymati vakuumda erishiladi. Suyuqlik ustida nisbatan zich 
gazsimon muhit mavjud bo’lganda bug’lanish sekinlashadi. Qattiq jisimning bug’lanishi
sublimatsiya suyuqlikning hajmi va erkin yuzasida bug’lanishi qaynash deyiladi. 
Bug’lanish endotermik jarayon bo’lib, unda fazaviy o’tish issiqligi so’riladi. Suyuqlik 
fazasida molekulyar birlashish kuchlarini yengish va suyuqlik bug'ga aylanganda 
kengayishiga sarflangan bug’lanish issiqligi Bug’lanish jarayoni molekulalarning issiqlik
harakatining intensivligiga bog’liq: molekulalar qanchalik tez harakat qilsa, bug’lanish
tezroq sodir bo’ladi. Bundan tashqari, bug’lanishga tashqi (moddaga nisbatan) diffuziya
tezligi, shuningdek, moddaning o’zi xossalari ta’sir qiladi: masalan, spirtlar suvdan
tezroq bug’lanadi. Bug’lanish sodir bo’ladigan suyuqlikning sirt maydoni ham muhim 
omil hisoblanadi: tor shishadan u keng shishadan ko’ra sekinroq sodir bo’ladi. 
Tarelkada qolgan suyuqlik butunlay bug’lanadi, chunki har qanday vaqtda molekulalar 
mavjud. Unda suyuqlik yuzasida molekulalararo tortishish kuchlarini yengish va uni 
tark etish uchun yetarlicha tez (yetarli kinetik energiya bilan) bo’lganlar
Bug’lanadigan suyuqlikning harorati kamayishi kerak, chunki uni tark etadigan
molekulalar kinetik energiya oladi. Bug’lanish tezligi harorat ortishi bilan ortadi.
Bug’lanish hodisasi qadim zamonlardan beri ma’lum. Gesiod shuningdek yomg’ir 
daryolardan oqib chiqadigan suvdan hosil bo’ladi deb yozgan. Keyinchalik
yozuvchilar bulutlarni dengizlardan suvning bug’lanish natijasida to’g’ri talqin
qildilar va bug’lanishning sababi sifatida Quyoshga ishora qildilar, shuningdek shamol 
bug’lanish tezligini tezlashtirishini ta’kidladi. Geraklit va Diogen Laertes suv yuzasidan 
va nam jisimlar yuzasidan bug’lanish chiqaradigan moddalarni ajratdilar. Qadimgi
faylasuflar jismoniy jarayonlarni tushuntirishda ko’pincha spirtizim tushunchalariga
murojat qilishgan, masalan, ular butun dunyoning ruhi bug’lanish orqali hosil bo’ladi, 
deb yozganlar. Bug’langanda erigan tuz qolishi ham ma’lum edi.
Aristotel eng nufuzli antik faylasuf hisoblangan. U o’zining “Meteorologiya” 
(yunoncha: tameteseroga) asarida Gerakilitning ikkita bug’i haqidagi nazariyasini ishlab
chiqdi va dengiz yuzasida va yer yuzasidan bug’lanish bir-biridan tubdan farq qiladi: 
birinchisi yomg'irga sabab bo'ladi. Ikkinchisi shamolni keltirib chiqaradi. Bu hayratlanarli 
xulosa Aristotel shamolni faqat havo harakati deb hisoblamaganligi bilan bog’liq edi. 
Har qanday harakatlanuvchi suv daryo deb atalmaganidek, shamol ham havoning 

---