Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
85 
Nazariyani amaliyot bilan bog’lashning yo’llaridan biri eksperimental masalalar 
yechishdir. 
Eksperimental masalalarning xarakterli xususiyati, ularni yechishda labaratoriya 
yoki demonstratsion eksperimentdan foydalaniladi. Masala yechishda eksperimentdan 
foydalanilsa, bunday masalalar eksperimental masalalar deyiladi. Eksperimental 
masalalarni yechish jarayonida o’quvchilarning faolligi va mustaqilligi oshadi. Chunki 
ular masala yechish uchun kerakli ma’lumotlarni darslikdan, masalalar to’plamidan taier 
holda olmasdan, balki o’zlari bajaradigan fizik o’lchashlardan oladilar. 
Eksperimental masalalarning yana bir afzalligi shundaki, bu masalalarni yetarlicha 
fikrlamasdan turib yechib bo’lmaydi. Ya’ni tajribada sodir bo’ladigan hodisalarni 
o’quvchilar keng muhokama qilib olishlari kerak. Chunki eksperimental masalalarda, 
labaratoriya ishlariga o’xshatib nazariya berilmaydi, ishni bajarish tartibi ko’rsatilmaydi. 
Kerakli asbob — uskunalar, materiallar berilib, topilishi kerak bo’lgan ma’lumot so’ralishi 
bilan kifoyalanadi. Yuqorida aytganimizdek o’quvchilar qator fikr va mulohazalardan, 
eksperimentda qanday fizik hodisa yotganini, qanday fizik qonun ifodalanayotganligini 
bilib oladilar. Va nihoyat eksperimental masalada topilishi kerak bo’lgan fizik kattalik 
uchun oxirgi ifodani keltirib chiqaradilar. Oxirgi ifodani tahlil qilib, masalani yechish 
uchun kerakli kattaliklarni bevosita o’lchash yo’li bilan oladilar. Aytilganlarni quyidagi 
sodda eksperimental masalada ko’raylik. Shtativ va shtativga maxkamlangan matematik 
mayatnik, masshtabli lineyka, shtangitsirkul berilgan bo’lib, bular yordamida matematik 
mayatnikning tebranish davrini toping. 
Masalani yechish.
O’quvchilar fikrlash yordamida mayatnikning tebranish davri 
uchun 
g
e
T

2

formula yozdilar. Bu yerda 
2
D
l
l
m


ekanligini esga oladilar. 
l
m
—
mayatnik uzunligi, D—shar diametri 
l
m
—masshtabli lineyka, D —ni shtangitsirkul 
yordamida topadilar. O’lchashlar yordamida topilganlarni formulaga qo’yib T — ni 
aniqlaydilar. 





 
2
8
.
9
c
M
g
. Tajriba yordamida ham 
n
t
T

formula orqali mayatnik davri 
bilan tajribada olingan mayatnik davri bilan tajribada olingan davr taqqoslanib tegishli 
hulosa chiqariladi. 
Umuman olganda eksperimental masalalarni yechishga o’quvchilarning qiziqishlari 
katta bo’lib, fizika kabineti sharoitidan kelib chiqib o’qituvchi, o’quvchilar bilan birgalikda 
eksperimental masalalarni yechishi maqsadga muvofivdir. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
1.
T. Rizayev. B. Ibragimov Fizikadan masalalar yechish metodikasi. (mexanika va 
molekular fizika) O'quv-qo'llanma 2008 
2.
Mirzaxmedov B., G’ofurov N., Ibragimov B., Sagatova G. Fizika o’qitish 
metodikasi. Toshkent, TDPU, 2007. 
3.
Ishmuhammedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. Ta’limda innovatsion 
texnologiyalar. T.: Iste’dod, 2008.