Наманган давлат университети педагогика факультети

Генларнинг ўзаро таъсири. комплементария, эпистаз
Белгиларнинг бир неча жуфт аллел бўлмаган генларнинг ўзаро таъсир этиб ирсийланиши қуйидаги хилларда бўлиши мумкин:
1. Генларнинг комплементар таъсири (комплементария);
2. Генларнинг эпистатик таъсири (епистаз);
3. Генларнинг полимер таъсири (полимерия);
Генларнинг комплементар таъсирида белгиларнинг ирсийланиши

• 
  Икки ва ундан ортиқ аллел бўлмаган генларнинг ўзаро таъсири натижасида организмда янги, ота-онада ё'қ белгилар ривожланишининг таъмин этилиши генларнинг комплементар таъсири деб аталади.
  
• 
  Ошқовоқ ўсимликларининг ҳар хил шаклдаги мева берувчи навлари бор.
  Улар орасида юмалоқ, гардишсимон, узунчоқ шаклли мевага эга бўлганлари мавжуд. Амалга оширилган махсус генетик тадқиқотлар натижасида юмалоқ шаклга эга бўлган навлар ўзаро, шу белги генотипи бўйича фарқ қилиши аниқланди. Уларнинг генотиплари ААбб ва ааББ ҳолатида эканлиги ма'лум бўлди. Бу генлар комплементар таъсир этиб, ҳар хил мева шаклларининг ривожланишини та'мин этишлари мумкин эканлиги исботланди. Бунинг учун юқорида баён этилган мева шакли бир хил - юмалоқ, лекин генотиплари ҳар хил бўлган ошқовоқ навлари чатиштирилиб АаБб генотипига эга бўИган Ф1, дурагайлари олинди. Уларда ота-она ўсимликларидан бутунлай фарқ қилувчи, янги – гардишсимон шаклли мева ривожланади. Ф1, ўсимликлари ўз-ўзига чатиштирилганда 4 хил - АБ, Аб, аБ аб генотипига эга бўлган ота ва оналик гаметалари ҳосил бўлиб, уларнинг қўшилиб, уруг'ламши натижасида ҳосил бўладиган Ф2 организмларида мева шаклинмг ирсийланишим қуйидагича ифодалаш мумкин.
  

Генларнинг ўзаро эпистаз таъсирида белгиларнинг ирсийланиши
Генетик таҳлил соҳасидаги тадқиқотларнинг Менделдан кейинги давридаги ривожи туфайли, аллел бўлмаган генларнинг ўзаро муносабатида ҳам доминантлик - ретсессивлик ҳолатлари намоён бўлиши мумкинлиги исботланди. Бир аллел ген (А-а) нинг иккинчи ноаллел ген (Б-б) га нисбатан доминантлик қилиш ҳодисаси эпистаз деб аталади. Энди бу қонуниятнинг моҳиятини товуқ зотларида пат рангининг ирсийланиши мисолида кўриб чиқайлик.

• 
  Товуқ зотла­рида пат рангининг оқ-қора бўлиши икки жуфт ноаллел генларга боғлиқ. Уларнинг биринчи жуфти C-c генидир. Бу генинг доминант аллели ҳам гомозиготали (CC), ҳам гетерозиготали Cc) ҳолатда пат рангининг қора бўлишини ташкил этади. Бу геннинг ретсессив гомозигота (cc) ҳолати эса патнинг оқ рангда бўлишини таъминлайди. Унга аллел бўлмаган иккинчи жуфт ген И-и эса, c-c генининг фаолиятини бошқариш вазифасини бажаради. Бу ген ингибитор гени деб юритилади ва доминант гомозиготалл (ИИ) ва гетерозиготали (ли) ҳолатларида, патга ранг берувчи C геннинг фаолиятини тўхтатади.
  
• 
  Натижада C гени генотипда мавжуд бўлса ҳам, патнинг қора бўлиш белгиси фенотипик ривожланмайди.