Наманган давлат университети педагогика факультети

Тормозланиш турлари. Тормозланиш икки хил: ташқи - шартсиз тормозланиш ва ички - шартли тормозланишга бўлинади. Тормозланиш вақтида шартсиз ва шартли рефлекслар ҳосил бўлмайди.
Ташқи (шартсиз) тормозланиш. Ташқи тормозланиш худди шартсиз рефлексга ўхшаб мия нерв ҳужайраларининг туғма хусусиятидир. У индуксион ва ҳимояловчи тормозланишга бўлинади.
Индуксион тормозланиш. Одам иштаҳа билан овқатланаётган вақтда бирор ёмон ҳодиса рўй берса ёки нохуш хабар эшитса, унинг иштаҳаси шу заҳоти йўқолади; Ёки синфда ҳамма ўқувчилар ўқитувчининг дарсини диққат билан тинглаб турганда тўсатдан кўчадан шовқин эшитилса, ўқувчиларнинг диққати бирданига ўша томонга қаратилади.
Юқорида келтирилган мисолларнинг физиологик моҳияти шундаки, миянинг овқатланиш ёки эшитиш марказлари қўзғалиб, шунга хос рефлекс ҳосил бўлиб турганда, тўсатдан пайдо бўлган бошқа бир кучли таъсирловчи миянинг бошқа марказини кучли қўзғалиш ҳолатига келтиради ва бу кучли қўзғалган марказ олдинги меъёрида қўзғалиб турган марказни индуксия йўли билан тоннозлаб қўяди. (Бу тоннозланишнинг номи «индуксия» дейилиб, у физиология фанига физикадан қабул қилинган.) Маълум вақт ўтгандан сўнг тўсатдан бўлган таъсир натижасида содир бўлган қўзғалиш маркази тормозланган ҳолатга ўтади ва олдин қўзғалиб иш бажараётган ва вақтинча тормозланиш ҳолатида бўлган марказ яна қўзғалиб, ўз ишини давом эттира бошлайди.
Ҳимояловчи тормозланиш. Одам бирор иш бажараётган вақтда шу ишни бажаришга тааллуқли аъзоларнинг нерв марказлари қўзғалади ва рефлекс ҳосил бўлиб, мазкур иш бажарилади. Агар ишни бажариш узоқ вақт давом этаверса, иш бажараётган марказнинг нерв ҳужайраларида тўпланган энергия тугайди ва ҳужайралар чарчаб, аста-секин тормозланиш ҳолатига ўтади. Бу вақтда одамда чарчаш белгилари пайдо бўлади. Агар у жисмоний меҳнат қилаётган бўлса, унинг ҳаракатлари секинлашади ва аста-секин тўхтайди. Ақлий меҳнат қилаётган бўлса, унинг эътибори, ўзлаштириши пасаяди ва аста-секин ўқиётган ва эшитаётган материални тушуниш қобилияти йўқолади, баъзан одам мудраб, ухлаб қолади. Шундай қилиб, узоқ давом этган жисмоний ёки ақлий меҳнат натижасида унда иштирок этган нерв марказларининг ҳужайралари чарчаб, натижада улар қўзғалган ҳолатдан тормозланган ҳолатга ўтади ва зўриқиш оқибатида емирилишдан, касалланишдан ҳимояланиб қолади.