Наманган давлат университети Наманган муҳандислик-қурилиш институти

Кичик бизнес ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришини омиллар билан боғлиқ тенгламаси параметрлари ва ишончлилиги

Dependent Variable: Y
Method: Least Squares
Date: 12/19/19 Time: 08:48
Sample: 2000 2018
Included observations: 19
Variable	Coefficient	Std. Error	t-Statistic	Prob.
X1	0.317823	0.291823	1.089094	0.0452
X2	1.260656	0.257076	4.903830	0.0002
X3	0.369467	0.117406	3.146925	0.0071
X4	0.006019	0.658140	0.009145	0.0928
C	-1015.368	3712.623	-0.273491	0.0885
R-squared	0.999383	Mean dependent var		60285.36
Adjusted R-squared	0.999207	S.D. dependent var		72665.54
S.E. of regression	2046.635	Akaike info criterion		18.30672
Sum squared resid	58641984	Schwarz criterion		18.55525
Log likelihood	-168.9138	Hannan-Quinn criter.		18.34878
F-statistic	5669.188	Durbin-Watson stat		2.067041
Prob(F-statistic)	0.000000

4.2-жадвалда келтирилган қийматлардан кўринадики, t-Statistic қиймати df=18 ва _{ } бўлганда _{ } бўлганлигидан _{ } шартга биноан Х₁ ва Х₄ кўрсаткич параметрлари аҳамиятсиз. Аммо, бу текширишни _{ } ва _{ } мезонлари билан давом эттирамиз (4.7-расм).

4.7-расм. Прогнознинг ретроспектив сифат мезони

Мазкур прогноз мезонига кўра, — прогноз аниқлиги яхши яъни, , Тейл коэффициенти оралиқда ўзгариб туради. Прогноз аниқлиги қанчалик юқори бўлса, коэффициент шунчалик нолга интилади. Аниқланган натижага кўра, демак, хулоса қилиб айтганда ҳар икки Х₁ ва Х₄ параметрлар аҳамиятли ва k=5, k=12 ва _{ } бўлганда _{ } шартга кўра, _{ } бўлганидан қуйида келтирилган (1)-регрессия тенгламаси аҳамиятли ва адекват.

Estimation Command:
=========================
LS Y X1 X2 X3 X4 C
Estimation Equation:
=========================
Y = C(1)*X1 + C(2)*X2 + C(3)*X3 + C(4)*X4 + C(5)
Substituted Coefficients:
=========================
Y=0.31782265323*X1+1.260656333*X2+0.35946685875*X3+0.0060189801774*X4-2827.86795469 (1)

Натижани яхлитлаш орқали қуйидагича ифодалаш мумкин:

Y=0.32*X₁+1.3*X₂+0.36*X₃+0.01*X₄-2827. 9 (1)
(1)-регрессия тенгламасига иқтисодий изоҳ бериладиган бўлса, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик томонидан ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот ҳажмининг қўшимча ўсишига савдо-сотиқ фаолияти энг юқори самарадорликка эгалигини кўриш мумкин. Агар савдо фаолиятини 1 %га оширилса, ялпи маҳсулот ҳажми қўшимча 1,3 фоизга ўсиши аниқланди. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда саноат ва қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги маҳсулотлари ҳажмини 1 %га ошириш билан ялпи маҳсулот ҳажмининг мос равишда 0,32 ва 0,36 %га қўшимча ошириш мумкин.
Ушбу танланган омиллардан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик томонидан ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот ҳажмини энг кичик миқдорда ўзгартириши мумкин бўлган кўрсаткич соҳада бандлар сони бўлиб 1 % ошириш билан қўшимча 0,01 % ошириши мумкинлиги аниқланди. Бу эса ўз навбатида ҳозирги кунда мавжуд кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятида ишлар сони етарлилиги ва қўшимча корхоналар сонини ошириш орқали таъсир доирасини кенгайтириш тасия этилади.
Юқорида аниқланган (1)-регрессия тенгламаси ва таъсир этувчи омилларнинг ҳар бирини вақтга боғлиқ тренд тенгламалари тизимларидан фойдаланган ҳолда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолияти томонидан ишлаб чиқарилган ялпи маҳсулот ҳажмининг кўп омилли прогнозини амалга оширамиз. Бунинг учун ҳар бир омилни вақтга боғлиқ регрессия тенгламасини аниқлаб олиш лозим. Бунда:
Саноат − _{ };
Савдо − _{ };
Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги − _{ };
Кичик бизнесда бандлар сони − _{ }.
Аниқланган ҳар бир тренд тенгламаларни (1)-регрессия тенгламасидаги омилларнинг (t=20) ўрнига қўйиш билан 2019 йилдан 2025 йилгача бўлган ялпи маҳсулот ҳажмининг кўп омилли прогнозини амалга ошириш мумкин (4.3-жадвал).
4.3-жадвал
Кичик бизнес ялпи маҳсулот ҳажми ўзгаришини кўп омилли прогнози

Йиллар	Ялпи маҳсулот ҳажми, (млрд. сўм)	Саноат (млрд. сўм)	Савдо (млрд. сўм)	Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги (млрд. сўм)	Кичик бизнесда бандлик (минг киши)
2019	255117,9	92778,9	120960,7	202106,6	10487,6
2020	268172,3	97595,8	127025	212445,7	10846,4
2021	281226,6	102412,7	133089,3	222784,8	11205,2
2022	294280,9	107229,6	139153,6	233123,9	11564
2023	307335,2	112046,5	145217,9	243463	11922,8
2024	320389,6	116863,4	151282,2	253802,1	12281,6
2025	333443,9	121680,3	157346,5	264141,2	12640,4

4.3-жадвал натижаларига кўра, кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-ликда аҳоли бандлиги 2025 йилда 2019 йилга нисбатан 20,5 % ошиб 12640,4 минг кишига етиши кутилмоқда. Бу давр мобайнида қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигининг маҳсулот етиштириш ҳажми (30,6 %), савдо соҳаси (30,0 %) ва саноат ишлаб чиқариш ҳажми (31,1 %) ошиб мос равишда 264141,2 млрд. сўм, 157346,5 млрд. сўм ва 121680,3 млрд. сўмга етиши аниқланди. Бундай ижобий натижа орқали кичик бизнес ялпи маҳсулот ҳажми ўзгариши 2025 йилда 2019 йилга нисбатан 30,7 фоизга ошиб 333443,9 млрд. сўмга етиши кутилмоқда.
Дарҳақиқат, ишбилармонлик муҳити — бу шарт-шароит, яъни бизнес субъекти фаолияти учун шароитларнинг яратилиши ва мавжудлигидир. Бугунги кунда мамлакат ёки халқаро бозорларда бизнес юритиш шароитлари шунчалик ўзгарувчан бўлмоқдаки, хаттоки энг барқарор компания ҳам ярим йил ёки бир йилдан кейин ўзининг муваффақиятига дадил ишонч ҳосил қила олмайди. Бундай ёндашув бизнинг олиб борган тадқиқотларимизда ҳам ўз исботини топди. Шу боис, ишбилармонлик муҳитининг самарали ишлаши учун унинг сифатига эътибор бериш зарур. Ишбилармонлик муҳитини сифат нуқтаи назардан ўрганилганда, уни қамраб олувчи алоҳида омиллар мамлакатнинг ички муҳитида кенг қулоч ёйганлигига ҳам эътибор қаратиш керак. Бу каби омиллар нафақат кичик бизнес субъектлари фаолиятини яхшилашга, балки бутун бир мамлакатнинг иқтисодий салоҳиятини белгилашга ва жаҳон ҳамжамиятида рақобатлаша оладиган иқтисодий субъектлар шаклланишига хизмат қилади.
Ишбилармонлик муҳитининг ишлаши учун унинг сифати бир мамлакатнинг ўзигагина тааллуқли бўлиб қолмаслиги давр талабидир. Айни пайтда ишбилармонлик муҳити глобаллашув жараёнларининг бир қисми сифатида ҳам ўз кўламига эга бўлиши керак. Чунки кичик бизнес субъектлари экспортини ташкил этишда ёки халқаро муносабатларда кичик бизнес субъектларининг эркин иштирокини таъминлашда бир неча мамлакатлараро иқтисодий муносабатлар, уларни ташкил этишдаги чора-тадбирлар ва қонунлар ўзаро мувофиқлашадиган тенденцияларга эга бўлишлиги шу куннинг устувор масалаларидан ҳисобланади.
Мамлакатдаги ишбилармонлик муҳитининг сифати хавфсизлик ва ҳамкорлик, иқтисодий барқарорлик, ишончли иқтисодий сиёсат, бошқарув сифати, қонун устуворлиги, институционал ва инсон салоҳияти, бозор инфратузилма каби омиллар билан белгиланади (4.8-расм).

4.8-расм. Ишбилармонлик муҳити сифатини акс эттирувчи омиллар³⁶⁰

Шундай экан, ишбилармонлик муҳитининг сифати бозор иқтисодиётида фаолият кўрсатаётган кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг талабига жавоб бериши керак. Шундагина ишбилармонлик муҳитининг ишлашини самарали ташкил этишга эришилади.
Ишбилармонлик муҳити кичик корхона ва микрофирманинг мавжудлиги ёки унинг яшаш мақсадини белгилашга ёрдам берадиган муҳитдир. Юқоридаги бандларда ишбилармонлик муҳитининг кичик бизнес субъектларига турли хил таъсир этишини назарий жиҳатдан кўриб чиқдик. Ишбилармонлик муҳитининг таркибий тузилмасидаги турли омиллар келиб чиқишига кўра бир-биридан фарқланади ва ҳар бири ишбилармонлик муҳити шаклланишига ўзига хос равишда таъсир этади.
Фикримизча, ишбилармонлик муҳитининг «яшовчанлиги» ташқи муҳит омилларига кўпроқ боғлиқдир. Чунки ички муҳит омилларини моҳир тадбиркор ёки салоҳиятли менежер ҳар қандай ҳолатда тартибга сола олади. Корхонанинг ички муҳит омилларини тадбиркор (ёки менежер) томонидан тартибга солинишига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Аммо ташқи муҳит омиллари корхонадан ташқаридаги объектив воқеликлар билан узвий боғлиқ бўлиб, моҳир тадбиркор ёки салоҳиятли менежерга «итоаткор» бўлмайди. Иккинчи томондан, ҳар бир ишбилармон ташқи муҳит омиллари билан ҳисоблашишга тайёр туриши керак. Агар шу тайёргарликка эътиборсизлик қилса, уни қаердадир, қачондир хавф-хатар кутаётган бўлиши табиий.
Шунинг учун ишбилармонлик муҳитини фақат корхонанинг ички муҳитидан туриб (ёки ички муҳитни тартибга солиш дастаклари билан) тартибга солиб бўлмайди. Қолаверса, ишбилармонлик муҳити иқтисодий омиллар, ижтимоий омиллар, сиёсий ва ҳуқуқий омиллар, демографик омиллар, технологик омиллар ва ҳоказолар каби ташқи омилларнинг комбинацияси сифатида белгилангани учун уларни табиатан бошқариш қийин. Шу билан бирга, кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларининг иш фаолиятига (хусусан, корхонанинг бизнес қарорларига) салбий таъсир қилиши мумкин. Бундай вазиятларда корхонанинг бизнес қарорларини ўзгартириш зарурияти келиб чиқади.