Namangan davlat universiteti madaniyatshunoslik

 
9-mavzu: Ma’rifiy targ’ibot - tashviqot ishlarning nazariy asoslari. 
Reja: 
1.
Tashviqotchi faoliyatini o`ziga xos xususiyatlari. Targ`ibotchi-tashviqotchining kasbiy va 
tashkilotchilik mahorati 
2.
Kuzatuvchanlik va o`tkirlik. 
3.
Sotsial-kommunikativ malakalar. 
4.
Tashkiliy malakalar. 
Tayanch iboralar 
Sotsiologik yondashuv, sotsial-psixologik, ijtimoiy-pedagogik, targ`ibot-tashviqotning 
maqsadi, odam xotirasi, ko`rgazmali xotira, nutqqa qiziqish, pedagogik tamoyil, dunyoqarashni 
shakllantirish, mafkuraviy vazifa. Isbotlash strukturasi, rad qilish usuli, bevosita va bilvosita 
isbot qilish, deduktiv xulosa, induktiv xulosa. 
Targ`ibotchilik - tashviqotchilik garchi u ko`pincha ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lsada, 
lekin baribir u kasbdir. U har qanday boshqa kasblar singari professional mahorat va malakaga 
ega bo`lishni taqozo etadi. Har bir kasbda shunday muayyan talablar mavjudki ular 
mazkur kishining usha kasbga yaroqligi yoki yo`qligi belgilab beradi. Albatta, ruxshunoslar 
to`g`ri takidlab o`tkanlaridek, har bir kishi har qanday kasbni ega olishi mumkin, lekin hamma 
ran buning uchun qancha kuch-g`ayrat va vaqt sarf etilganligidadir. Xo`sh, kishyning u yoki bu 
kasbga yaroqliligi nimalarga bog`liq? Biz, bu erda uch guruxga bo`lingan omillar keltirishimiz 
mumkin. Birinchi gurux omillar kishinsh mayllari bilan bog`liqdir: bunda mazkur kasbning 
kishi/ yoqishi yoki yoqmasligi hsiobga olinadi. Ikkinchi omil kishining malakasi bilan bog`liqdir. 
Agar men biron ishni qila olsam- va uni yaxshi bajara olsam, demak mening olg`a borishim 
uchun imkoniyat ko`proq bo`ladi. Uchinchi omil aynan idividual hususiyatlarga, avvalo 
psixofiziologik hususiyatlarga bog`liq bo`ladi. Keling, odamning qanday o`ziga xos individual 

---

53 
psixologik (shu jumladan, psixofiziologik) hususiyatlar uniig tashviqotchilik faoliyati bilan 
mavofaqiyat ravishda shuqullana olishi uchun ko`proq qo`l kelishini taryflashga o`rinib 
ko`raylik. Boshqacha qilib aytganda unday faoiyat odamdan unda qanday psixologik fazilatatlar 
bo`lishini talab qiladi? Ulardan ayrimlarini ayni shaxsning eng umumiy tarifiga oid bo`lganlarini 
biz biroz keyinroq qarab chiqamiz. Biroq, yuqorda aytilganlardan tashqari yana ko`pgina mayda 
va xususiy belgilar ham mavjuddir. 
Ma`lumki, faoliyat davomida «professional» xususiyatlar faqat namoyon 
bo`lib qolmasdan, shu bilan birga ular shakllanib ham boradi. «Hatto, mo`zikachi bo`lish uchui 
ham kishi muzika bilan shug`ullanadi hamda mazkur mashqulotlar maboynida va shular 
tufayligina u mo`zikachi bo`lib etishadi»'. Xush, tashviqotchi -lektor faoliyatining 
o`ziga_xos xususiyati va u qanaqa asosiy qismlardan tashkil topadi? SHu narsa ravshanki, 
auditoriya oldida so`zlash jarayoni bu, buni tushunmaydigan ba`zi kishilar uylaganidek, oson 
ishlardan emas. Targ`ibotchilik va tashviqotchilik faoliyati o`zining gnostik, ya`ni, ilmiy 
tarzda o`rganish asoslariga egadir. 
Ma`ruza o`qiy olish yoki biron tadbir tashkil etishning o`zi kamlik qiladi. YAna 
ma`ruzaga tayyorgarlik ko`ra bilish yoki agar u tayyor bo`lsa, unga yangi axborotlarni ustalik 
bilan kirita bilish zarur bo`lsa ma`ruza mazmunini boshqa tegishli yo`nalishga sola bilish ham 
kerak. Bundan tashqari o`zining "Sof idrok" deb ataladigan kompanentlariga ham ega bo`ladi. 
YAna, auditoriyalarda muljalyani aniq. olishi, ya’ni aniq maqsadni ko`zlab so`zlash, tashkil 
etish qobiliyati tashviqotchining professigonal mahoratiga g`oya jiddiy ahmiyat kasb etadi. 
Aelini olganda sotsial kommunikatsiya, ya’ni fikir olishuv -o`z fikriny o`zgalarga 
tushuntira olish qobiliyati ham xuddi ana shunga bog`liqdir. 
So`ngra, auditoriya bilan bo`ladigan sotsial kommunikatsiya tashviqotchi 
faoliyatining asosiy kompanenti hisoblanady. Nihoyat, o`z faoliyatini to`g`ri tashkil etabilish 
mahorati to`rtinchi muhim komponent bo`lib xizmat qiladi. Bu erda biz, albatta, har bir 
tashviqotchi - notiq uchun xos bo`lgan, juda ham spetsifik-kususiy xususiyatlar hisoblangan 
faolliklar boshqacha qilib aytganda auditoriyani boshqara bilish sa`natini nazarta 
tutmoqdamiz. endi esa ana shu o`ziga xos kompanentlarni bo`laklarga ajratib eng 
zarur ko`nikmalar va bu ko`nikmalarga xizmat qiladigan tobe komponentlar-bo`laklari 
tarkibiy qismlari haqida tushuncha berishga urinib ko`ramiz. 
Gnostik malakalar. Targ`ibotchi uchun axboratlarni tula qamtab olish bilan bog`liq bo`lgan 
malakalar nihoyatda muhum ahmiyatga egadir. Lektor -tashviqotchi bunday axborotlarni 
tezda ilg`ay olishi, uni tez va samarali tarzda o`z tinglovchilariga etkaza olish hamda bu 
yangiliklarni o`z bilimlarinyng umumiy tizimiga darhol qo`sha bilish. Mahoratiga ega bo`lishi 
kerak. Ikkinchidan, mavjud axorotlarni qandaydir bir butun holga keltira olish mahoratini ham, 
boshqacha qilib aytganda "mantiqiy" malakalarni mavjud axorotlar bilan boyitib borish ham 
shunga taalluqlidir. Garcha bularning hammasi - mazmunga oid o`zgarishlar deb atash to`g`riroq 
bo`lsa -da, odatda uni "mantiqiy" malakalar deb yuritadilar. Mazkur axborotni tashviqotchi 
qanday"matnli" shaklda bayon etishidan qat`iy nazar u ma`no jihatidan tashviqotchining o`zi 
uchun yaxshilab tartib berilgan va mukammal bir holatga keltirgan bo`lishi zarur. Biroq, bu bilan 
ham gnostik malakalar ham tugamaydi. 
Har bir tashviqotchi o`z faoliyatida (axborotni) idrok qilish mahoratini shakillantirgan 
bo`lish kerak. Bunga birinchidan diqqatga xos bo`lgan: umumiy ko`zatuvchanlik 
o`tkirlik (ko`ruvchanlik): barqarorlik, kenglik, topa ola xususiyatlar to`grisida alohida - 
alohida to`xtalib o`tamiz. 
Kuzatuvchanlik - bu odamning tegishli ob`ektni to`g`ri baholay olish va o`sha ob`ek 
bilan samarali ishlay olish uchun muhim bo`lgan barcha yangi ma`lumotlarni ilg`ay bilish 
va hisobga olish qobiliyatidir. Bizning misolimizda bu tashviqotchi oldindan o`zgarmas 
dastur to`zib olmasligi kerak, degan ma`notsi anglatadi. U nimani ko`rish yoki 
nimalarni ko`zatishni oldindan belgilay olmaydi, degan gapdir; u o`zi uchun 
tnnglovchilarning, tadbir o`tayotgan xonaning va shu kabilarning eng muhim turli 
xususiyatlarini belgilab. olish (va bu axborotlardan keyinchalik foydalanishi ham) mumkin. 

---

54 
SHunday bir holni tasavvur qilib ko`raylik. Biror muassasada o`tkazilayotgan sotsial -
psixologik mavzudagi ma`ruza vaqtida tashqiqotchi rahbarlikning turli uslublarini bayon 
etadi. mazkur muassasaning birinchi qatorda o`tirgan direktori mana shu tasvirlab berilgan 
tipdagi rahbar qiyofasida o`zining ko`rib o`tirganini sezadi. Xo`sh, tashviqotchi mana shuni 
sezib olishi muhimmi yoki muhim emasmi? Albatta, bu juda muhim , hatto notiq yo`l -
yo`lakay o`z ma`ruzasining butun rejasini bir oz o`zgarturib borishi ham mumkin.