Namangan davlat universiteti b. T. Ataxanov, M. B. Isabayev fuqarolik jamiyati fanidan

PARLAMENT TERGOVI
— parlamentning nazorat faoliyatini amalga 
oshirishning bir ko‗rinishi. P.t. davlat ijroiya va boshqaruv organlarining siyosiy 
xatolariga baho berish maqsadida faoliyat ko‗rsatadi. P.t.ni parlament komissiyalari olib 
boradilar va ular belgilangan muhlatlarda faoliyat ko‗rsatadilar. 
PARLAMENT
TIPIDAGI PARTIYA
— vakolatli organlar, shu jumladan, 
parlamentga saylovlarda ishtirok etish bilan o‗zining bosh maqsadi – hokimiyatga 
erishishni amalga oshiruvchi partiyalar. U hokimiyat organlaridagi faoliyatini o‗z 
vakillari orqali olib boradi va konstitutsion me‘yorlarga amal qiladi, boshqa partiyalar 
bilan qonun doirasida raqobatlashadi. 
PARLAMENTAR MONARXIYA
— mamlakatlari (hozirgi Angliya, Belgiya, 
Norvegiya, Shvetsiya)da qirol shoxlik vazifasini o‗tasada, mamlakatni to‗la ma‘noda 
boshqara olmaydi. Hukumat parlament tomonidan saylovlarda ko‗p ovoz olgan muayyan 
siyosiy partiyalarning vakillaridan iborat qilib shakllantiriladi. 

---

215 
PARLAMENTAR RESPUBLIKA 
—
 
boshqaruvning
 
respublika shakliga ega 
bo‗lgan davlat turi. Unda parlament siyosiy jihatdan o‗ziga hisob beradigan hukumatni 
tuzadi; davlat rahbari bo‗lgan, lekin ijro etuvchi hokimiyat huquqiga ega bo‗lmagan 
prezidentni saylaydi va h.k. Parlament davlatda markaziy o‗rinni egallaydi. Bunda davlat 
boshlig‗i – saylanuvchi mansabdor shaxs – juda kichik vakolatlarga ega. Uning 
hukumatni tuzish va mamlakatni boshqarishda tutgan o‗rni nomigagina ahamiyatga ega. 
U hukumatni boshqarmaydi, hukumatni Bosh vazir boshqaradi. Ammo hukumat uni 
tarqatib yuborishi mumkin bo‗lgan parlament oldida javobgardir. Parlamentar 
respublikaga Italiya, Germaniya, Vengriya, Avstriya kabilar misol bo‗la oladi. Bu 
mamlakatlarda, ya‘ni parlamentar respublikada parlament to‗liq hokimiyatga ega bo‗lib, 
uning oldida hukumat siyosiy javobgar hisoblanadi. Parlament prezidentni saylaydi. 
Bunda prezident faqat davlat boshlig‗i bo‗lib, ijro etuvchi hokimiyat boshlig‗i 
hisoblanmaydi.Tabaqaviy vakillik organi sifatida u Angliyada XIII asrda paydo bo‗lgan 
bo‗lsada, davlat hokimiyatining mustaqil, qonunchilik va vakillik tashkiloti tarzda, 
zamonaviy mohiyatida XVII - XIX asrlarda shakllanib bo‗ldi, hozirgi kunda parlament 
demokratik siyosiy tizimlarning ajralmas tarkibiy va funksional elementidir. 
PARLAMENTARIZM 
— davlat hokimiyati tuzilishi shakllaridan biri bo‗lib, 
davlat organlari tizimida parlament yetakchi mavqeni egallaydigan boshqaruv tizimi 
hisoblanadi. Bunda parlament imtiyozli mavqega ega bo‗lib, qonun chiqaruvchi va ijro 
etuvchi organlarning funksiyalari aniq belgilab beriladi. P.da hukumat parlament 
tomonidan tuziladi va uning oldida javob beradi. P. tarixi Angliyada 1215-yil qabul 
qilingan ―Erkinlikning Buyuk xartiyasi‖dan boshlansada, XVI-XVIII asrlardagi 
inqiloblar davrida vujudga kelgan. Bu davrning ilg‗or vakillari davlatni oqilona tuzish va 
tashkil qilish uchun hokimiyatni avvalo qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatiga bo‗lish kerakligini da‘vat qilganlar va shu yo‗l bilan mavjud davlat 
mexanizmi tizimida mamlakatda qonun chiqarish va sudlovni amalga oshirish ustidan o‗z 
nazoratini o‗rnatishga, hatto hukumatni tashkil qilishda qatnashishga muvaffaq 
bo‗lganlar. Natijada P.ning shakllaridan biri - konstitutsiyaviy monarxiya (Angliya va b. 
mamlakatlarda) ta‘sis qilingan. Ijtimoiy aloqalar tuzilishi murakkablasha borishi bilan 
ijro etuvchi hokimiyat (prezident, hukumat) vakolatlarining kuchayish jarayoni yuz 
bermoqda.