Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

To‘nyuquq bitigi. 
Bitik ikkinchi turk xoqonligiga asos solgan Eltarish 
xoqonning maslahatchisi va sarkardasi To‘nyuquqqa bag‘ishlangan. To‘nyuquq 
Qapog‘on va Bilga xoqonlarning ham maslahatchisi bo‘lgan. Tosh bitik 712-716 
yillarda To‘nyuquq tirikligi paytida yozilgan. Yodgorlikni 1897 yilda Yelizaveta 
Klemens eri Dmitriy Klemens bilan birgalikda Shimoliy Mo‘g‘ulistonning Bain-
Sokto manzilidan topishgan. Yodgorlik hozirda o‘sha joyda saqlanadi. To‘nyuquq 
bitigi – qahramonlik ruhidagi asardir. To‘nyuquq turkiylarning dushman 
qabilalariga qarshi kurashgan, donoligi, tadbirkorligi, jasurligi bilan ko‘p 

---

86 
g‘alabalarni qo‘lga kiritgan sarkadadir. Bitikda uning xizmatlari ulug‘lanadi, turk 
xalqiga sodiqligi madh etiladi. Asardagi voqealar To‘nyuquq tilidan hikoya 
qilinadi. Turk xalqi boshboshdoqlik, o‘zibo‘larchilik, beparvolikka berilib, o‘z 
hukmdori atrofida birlashmasdan erkini qo‘ldan bergani qahramonning ruhiy 
kechinmalari orqali beriladi. 
Bitigda ifodalangan tasvirlar xotira-memuar xarakterida bo‘lib, ular asarda 
epik bayonni, syujetni hosil qiladi. To‘nyuquq bitigining boshqa bitiglardan farqli 
tomoni shundaki, unda yig‘i-yo‘qlov ruhi sezilmydi, aksincha, asarning butun 
mazmuni qahramonlik tasviri asosida qurilgan. To‘nyuquq – jasoratli, o‘z xoqoni 
va mamlakti sharafi uchun kurashgan dono sarkardadir. 
Bitigda real hayotiy voqealar bilan mifologik tasavvurlar uyg‘un holatda 
tasvirlanadi. Mifologik tasavvur hayotiy voqealarni rivojlantirishga xizmat qiladi. 
Tangri xoqonlikka xon berishi, lekin xalq unga itoat etmay, bosh-boshdoq bo‘lishi, 
shu sababli tangri ularni qarg‘ashi, nihoyat To‘nyuquq tangrining g‘azabini 
anglashi, tangri bilim va madad bergani uchun xalqni birlashtirib, ulkan davlatni 
qayta tiklashi mifologik tasavvur natijasi hisoblanadi. 
To‘nyuquq bitigini turkiy yozma adabiyotdagi dastlabki qahramonlik 
dostonlari namunasi deb hisoblashga asoslar bor. Unda mavzu, syujet, obrazlar 
tizimi, tasviriy vositalar mahorat bilan yaratilgan. Shuningdek, asar o‘ziga xos 
kompozitsion qurilishga ega.