Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

Siyovush afsonasi 
qisqacha mazmuni bilan tanishamiz: 
Ajamning sharqidagi Turkiston yeri Afrosiyob ixtiyorida edi. Ajam, uning 
g‘arbidagi Xijoz, Yaman Kaykovusga qarashli bo‘lgan. Eron va Turon o‘rtasidagi 
chegara Amudaryo (Jayhun) orqali o‘tar edi. 
Kaykovus bir o‘g‘il ko‘rdi. Uning ismini Siyovush qo‘ydilar. Siyovush shu 
qadar chiroyli ediki, butun dunyonda undanda chiroyliroq o‘g‘il yo‘q edi. Bola 
mashhur sarkarda Rustam qo‘lida tarbiya ko‘rdi. 20 yoshga yetgach, Siyovushni 
otasi qoshiga olib keldilar. Otasi o‘g‘lining yaxshi tarbiyalanganini ko‘rib quvondi. 
Kaykovusning bir xotini bor edi. U Mozandaron shohining qizi edi. Bu xotinning 
ko‘zi juda sho‘x, chiroyli bo‘lgan. U Siyovushni ko‘rib, unga oshiq bo‘lib qoladi. 
Siyovush o‘gay onasining so‘zlariga quloq solmadi: “Men otamga xiyonat 
qilolmayman”, – deb javob berdi. Bu gapdan g‘azblangan ayol ko‘p hiyla-
nayranglar ishlatadi, yolg‘on gapirib, Siyovushga tuhmat qiladi. Natijada, ota 
o‘g‘ilni o‘limga hukm qilmoqchi bo‘ldi. Ammo Siyovushning iltimosi va 
Rustamning maslahati bilan otasi Siyovushni Afrosiyobga qarshi urushga otlangan 
qo‘shinga boshliq qilib yuboradi. Siyovush Turonga kelib urush qildi, yovning 
ko‘p askarlarini o‘ldirdi. Shundan so‘ng Afrosiyob ikki kishini yuborib, sulx taklif 
qildi. Siyovush sulx tuzdi va bu haqda otasiga xabar yubordi. Otasi: men sulxni 
istamayman, deb javob berdi. Siyovush esa: Men ham bevafolik qilmayman, 
ahdimdan qaytmayman, dedi. Siyovush endi otasining oldiga borolmas, yo u 
tarfga, yo bu tarafga o‘tishi kerak edi. U Afrosiyob oldiga bordi, Afrosiyob uni 
yaxshi qarshi oldi va Siyovushga o‘z qizini berdi. Qo‘shin esa Eronga qaytdi. 
Afrosiyob Siyovushning aqli, mardligi va suvoriyligidan xavotirlana boshladi va 
bu haqda o‘z odamlari bilan maslahatlashdi. Nihoyat, Siyovushni o‘ldirish fikriga 
kelishdi. Tasht (tog‘ora) keltirib, uning ustida Siyovushni o‘ldirdilar. Siyovushning 
xotini (Afrosiyobning qizi) xomilador edi. Unga dori berib, bolasini 

---

71 
tushirishmoqchi bo‘ldilar. Afrosiyobning Piyron degan vaziri bor edi, Siyovush 
bilan Afrosiyob o‘rtasida tuzilgan sulxning tashabbuskori o‘sha bo‘lgan edi. Piyron 
Afrosiyob huzuriga kelib, qilgan ishini qoraladi. U: “Malikzoda sening yoningga 
keldi, xizmatingga kirdi, nima gunoh qilgan ediki, qatl ettirding. Endi Kaykovus 
bilan Rustam uning xunini talab qiladilar, sen ulardan salomat qutulib 
ketolmaysan, ular Turonni vayron qiladilar. Modomiki, sen Siyovushni o‘ldirding, 
endi qizingni menga topshir, agar u o‘g‘il tug‘sa, Kaykovus va Rustamning oldiga 
yuboraman. Shu bilan ularning g‘azabini so‘ndiraman”, – dedi. Afrosiyob qizini 
Piyronga topshirdi, ammo o‘g‘il tug‘adigan bo‘lsa, uni o‘ldirishni buyurdi. Piyron 
shoh qizini uyiga olib borib saqladi. Oradan bir oy o‘tib malika o‘g‘il ko‘rdi. U 
xuddi otasiga o‘xshardi. Piyronning bolani o‘ldirishga ko‘ngli bo‘lmadi. Bolaga 
Kayxusrav deb nom berdi va yashirincha tarbiyaladi. Afrosiyobga, qizing farzand 
ko‘rdi, deb xabar qildi, ammo o‘gil ekanini bildirmadi. Bir qancha vaqt o‘tgach, 
Afrosiyob qizi nima bola tug‘di, deb so‘radi. O‘g‘il, lekin uni o‘ldirishga ko‘nglim 
bo‘lmadi, deb javob qildi Piyron. Unda qoshimga keltir, bir ko‘rayin, dedi 
Afrosiyob. Piyron Kayxusravga chiroyli kiyimlar kiydirib, Afrosiyob huzuriga 
keltirdi. Shoh uni ko‘rgan zahoti yig‘lab yubordi, Siyovushni o‘ldirganiga qattiq 
pushaymon bo‘ldi. Piyronga bu bolani cho‘ponlar orasiga eltishini buyurdi, 
ulg‘ayganda kimning zotidan ekanini bilmasin, deb tayinladi. Bolani cho‘ponlar 
qo‘liga topshirdilar. Oradan yeti yil o‘tgach, Afrosiyob Piyronni huzuriga chaqirdi 
va unga dedi: bugun hech uyqum kelmayapti, hamon o‘sha go‘dakning andishasini 
nqilmoqdaman. Qanday qilib podshohzoda cho‘ponlar orasida bo‘lishi mumkin, 
nima ravo bo‘lsa, o‘sha bo‘lsin, borgin, uni keltir. Piyron cho‘ponlar yoniga keldi. 
Bola chavgon o‘ynar edi. Piyron otdan tushib, uning yoniga piyoda bordi, 
quchoqlab bag‘riga bosdi, qattiq o‘pa boshladi va yig‘lab yubordi. Kayxusrav 
o‘zini olib qochib: “Ey otliq, senda uyat bormi, nega cho‘pon bolasini o‘pib 
yig‘laysan”, – dedi. Piyron aytdi: “Sen cho‘pon bolasi emassan, podshohzodasan”. 
U bolani otga o‘tirg‘izib, Afrosiyob oldiga keltirdi. Yo‘lda Afrosiyob huzuriga 
borayotganlarini aytgan edi. Unga bobong nimani so‘rasa shunday javob berki, 

---

72 
sendan qo‘raqadigan bo‘lmasin, deb tushuntirdi. Afrosiyob qoshiga kelishgach, u 
bolaning komilligidan hayratda qoldi. Afrosiyob Piyronga bolani onasiga 
topshirishini va undan hech ayrilmasligini buyurdi.
Oradan vaqtlar o‘tib, Kaykovusga Siyovushning o‘ldirilganligi xabari borib 
yetdi. U nihoyatda g‘azablandi, yig‘lab nola qildi. Barcha qora kiydi. Yana bir 
necha yil o‘tdi. Lashkarboshilar ichida Gudarz degan odam bor edi. Bir kun u tush 
ko‘rdi, tushida unga bir odam: “O‘gling Gevni Turonga yubor, u borib 
Kayxusravni olib kelsin”, – dedi. Gudarz bu tushidan Kaykovusni xabardor qildi. 
Kaykovus Gevga Turonga borishini buyurdi. Gev yeti yil Turonda bo‘ldi va 
Kayxusravni izlab topdi. U Kayxusravni va uning onasini qo‘lga kiritib, Eron sari 
yo‘l oldi. 
Afrosiyob bo‘lgan ishlardan xabar topib, uch yuz mard, jasur yigitlarni 
Piyronga berdi va qochoqlar ortidan borishlarini buyurdi. Gev ular bilan jang qilib, 
ba’zilarini o‘ldirdi, ba’zilarini esa qochishga majbur qildi. U Piyronni tutib olib 
o‘ldirishga qasd qildi. Shunda Kayxusrav Piyrondan ko‘p yaxshiliklar ko‘rganini 
aytib, o‘ldirmasligini so‘radi. Gev: “Men uning qonini to‘kaman deb qasam 
ichganman, o‘lirmasam bo‘lmaydi”, – dedi. Kayxusrav: “unday bo‘lsa qulog‘idan 
sal kesgin, shunda qasaming ham buzilmaydi”, – dedi. Gev Piyronning qulog‘idan 
ozgina kesdi va uni otiga bog‘lab qo‘ydi. Gev va Kayxusrav Eronga qaytishlari 
bilanoq Kaykovus Turonga yurish qildi. Rustam boshliq qo‘shin Afrosiyobni 
yengib, ko‘p o‘ljalar bilan qaytdi. Kaykovus bir yuz ellik yil yashab, so‘ng vafot 
etdi. 
Kayxusrav vafotidan so‘ng taxtga Kayxusrav o‘tirdi. U tojni kiygan zahoti 
odamlarini yig‘ib, otasining qasdini olish uchun Afrosiyob ustiga yurish qildi. 
Afrosiyob bu ishlardan xabar topgach, u ham lashkar tortdi. Piyron qo‘shinga bosh 
bo‘ldi. Qattiq jang bo‘lib o‘tdi. Urushda Turon askarlari ustun keldilar. Firibarz 
boshchiligiagi Eron qo‘shini bayroqni orqaga o‘girib qochishdi. 
Keyinroq Kayxusrav yana qo‘shin yig‘ib, Afrosiyobdan o‘ch olish maqsadida 
jangga otlandi. Afrosiyob ham barcha turk qo‘shinlarini jam qilib qarshi oldi. 

---

73 
Kaxusrav Eron va Turon chegarasiga keldi. Qo‘shinni to‘rt qismga bo‘lib, Turon 
lashkarini o‘rab olish rejasini tuzdi. To‘rt tomondan hujum boshlandi. 
Afrosiyobning Garshiyuz nomli bir birodari bor edi. Siyovushni o‘ldirgan shu edi. 
Kayxusrav shu odamni talab qilar edi. Afrosiyob Garshiyuzga son-sanoqsiz 
qo‘shin berib janga jo‘natdi. U Gudarz boshchilik qilayotgan qo‘shin sari ketdi. 
Kayxusrav Turon qo‘shini yaqinlashayotganini, unga Piyron boshchilik 
qilayotganini bilar edi, lekin uni o‘ldirishni istamas edi. Kayxusrav Piyronga 
vakillar yuborib shunday dedi: “sening menda haqqing bor, sen meni otam va 
onam o‘rnida tarbiya qilding, ko‘p yaxshiliklar qilding. Ortingga qayt, mening 
qo‘shinim bilan urush qilmagin, tokim g‘alaba qozonsam, sening haqqingni 
oqlayin”. Afrosiyob Piyronni o‘z birodarlari va farzandlaridan ham ortiq ko‘rar 
edi. Uni o‘zidan keyin boshliq qilishga mo‘ljal qilgan edi.
Piyron o‘z lashkari bilan olg‘a yurdi va Gudarz qo‘shini bilan jang boshladi. 
Piyron shu urushda mag‘lubiyatga uchrab o‘ldirildi. Uning hamma birodarlari, 
Afrosiyobning yaqinlari, shular qatori Siyovushning qotili Garshiyuz ham asirga 
olindi. 
Garshiyuzning qulog‘ini kesib, ko‘zini o‘yib oldilar. Siyovushga nima qilgan 
bo‘lsa, unga ham shuni qildilar va qatl etdilar. Kelgusi kuni Kayxusrav taxtga 
o‘tirdi. Amakisi Navfirani o‘ng qo‘l vaziri etib tayinladi, Gudarzga ham 
minnaddorchilik izhor etib, ko‘p sovg‘alar in’om etdi. Isfahon va Gurgon 
hokimligiga tayin qildi.
Afrosiyob lashkari mag‘lub bo‘lgani, Garshiyuzning a’zoyi badani pora 
qilingani, Piyronning o‘ldirilganini eshitib, butun dunyo ko‘ziga qorong‘u bo‘ldi. 
Endi u jodu hunariga usta o‘g‘li Shaydaga qo‘shin berib, Kayxusravga qarshi 
jangga jo‘natdi. Kayxusrav Quruq ibna Harhon nomli kar lashkarboshi qo‘l 
ostidagi askarlarini qoldirib, o‘zi ortga chekindi. Bir kunlik jangdan so‘ng Turk 
qo‘shini chekinadi. Kayxusrav lashkarlari Shaydani mag‘lub etib o‘ldiradilar. 
Nihoyat, Afrosiyob katta qo‘shin yig‘ib, unga o‘zi bosh bo‘lgan holda jangga 
otlandi. Kayxusrav ham qo‘shin yig‘di. Urush boshlandi. Bunay urushni hali 

---

74 
jahonda hech kim ko‘rgan emas. Afrosiyob mag‘lub bo‘lib chekindi. Kayxusrav 
uni Turondan chiqib Rumga yetguncha ta’qib qilib bordi. Afrosiyobning yonida 
hech kim qolmadi. U bir marg‘zorga kelib qoldi. U yerda ko‘l bor edi, Afrosiyob 
shu ko‘l ichiga bekindi. Askarlari uni izlab topdilar va Kayxusravga eltdilar. 
Kayxusrav uni bandi qilishni, qaytarib olib ketishni va uch kun tinchlikda 
saqlashni buyurdi. To‘rtinchi kuni Afrosiyobni huzuriga chaqirib dedi: 
“Siyovushni nega o‘ldirding, sababini menga ayt”. Afrosiyobning hech hujjati yo‘q 
edi. Kayxusrav uni o‘limga buyurdi. Gudarzga bir tasht olib kelishni buyurdi. 
Afrosiyobni yotqizdilar, qo‘l va oyog‘ini kesdilar, bo‘g‘zini qo‘yga o‘xshatib tasht 
ustida uzdilar. 
Kayxusrav o‘z yurtiga qaytdi. U butun xalqni yig‘ib shunday dedi: “men 
jahonda nimaiki lozim bo‘lsa, barchasini topdim. Endi jahon ishini tark qilaman, 
mamlakatdan chiqib kaetaman. Mamlakat va hukumat boshqaruvini kimga 
ishonsangiz o‘shanga bering”. Hamma g‘amgin bo‘ldi, qancha yolbordilar, u 
qaytmadi. Yana dedi: “Menga o‘lim kelmoqda, o‘lganimdan so‘ng nima qilmoqchi 
bo‘lsalaringiz, hozir qiling”. Xaloyiq endi foyda yo‘qligini syezdi. Ular, bizga 
nomzodingni ayt, tokim hokimiyatni o‘shanga topshiraylik, dedilar. U yerda 
podshohzodalardan bo‘lgan Luhrasp o‘tirgan edi. Kayxusrav qo‘lini o‘sha tomonga 
uzatdi va jim bo‘ldi. Shu kechadayoq Kayxusrav g‘oyib bo‘ldi. Keyin uni hech 
kim ko‘rmadi. Deydilarki, Kayxusrav to‘g‘larga chiqib ketgan va o‘sha yerda vafot 
etgan.