Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

Arxeologik va san’at yodgorliklari. 
Arxeologlar tomonidan olib borilgan 
ishlar O‘zbekiston yerlarida insoniyat hayotining ibtidosidayoq, ya’ni eng qadimgi 
zamonlardan boshlab insonlar yashaganiga va ularning ilk davrlardan o‘z ruhiy 
hayotlarini anglash hamda fikrlash qobiliyatlarini ishga solganlariga guvohlik 
beradi. Jumladan, Boysun tog‘larining Teshiktosh darasidan 8-9 yoshli bolaning 
bosh suyagi topilgan bo‘lib, u neandertal odam zotidan ekani aniqlangan. Biz 
uchun e’tiborli jihati shundaki, bola maxsus qazilgan qabrga ko‘milgani va qabr 
tepasiga tog‘ echkisining shoxlari o‘rnatilganidir. Bu marhumni ko‘mish, uni 
xotirlash marosimlari, shuningdek, o‘limdan keyingi hayot to‘g‘risida tasavvurlar 
bo‘lganidan dalolat beradi. Bunday marosim va tasavvurlar esa ibtidoiy ijodiy 
tafakkur mahsuli edi. 
O‘zbekiston yerlarining juda ko‘p joylaridaga tog‘ va g‘orlarda qadimiy 
toshga o‘yilgan suratlar bor. Janubiy O‘zbekistonning Ko‘hitang tog‘laridagi 
Zaravutkamar deb atalgan g‘oridan topilgan suratlar qadimiy odamlarning surat 
chizishdan tashqari ularning ov qilish san’atlarini ham namoyon qiladi. Tasvirda 
yovvoyi buqaga hujum qilayotgan ovchilarning katta yopinchiq yopinib, qushlar 
ko‘rinishiga kirib olganlari aks ettirilgan. Tabiiyki, ovda bunday chalg‘itish ish 
beradi. Akademik A.Qayumov va professor N.Mallayevlar bunday suratlarning bir 
qanchasi borligini ta’kidlaydilar. Jumladan, Samarqandga yaqin Ilonsoy, Oqsoy, 

---

33 
Toshkent yaqinidagi Hojikent qishlog‘ida, Farg‘ona vodiysidagi Takatosh deb 
atalgan joylarda xuddi shunday mazmundagi suratlar bor. 
Mazkur suratlarga ijodiy asar sifatida qaraladigan bo‘lsa, ularning metodi 
ibtidoiy realizm sifatida belgilanishi mumkin. Mezolit davriga xos suratlar ijodiy 
metodini magik simvolizm deb qarash to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki bu davrda yaratilgan 
suratlarda magik mavzular ustunlik qiladi. Dumli odamlar, hayvon skletlari 
tasvirlari ma’lum magik tushunchaning ramzi, simvoli bo‘lib xizmat qila 
boshlagan. Tasvirlardagi bu murakkablashuvni tafakkurda ijodiy takomil 
kechayotgani sifatida baholashga ham imkon beradi. Bunday tasvirlar 
simvollarning so‘zdagi shakllari: aytimlar, duolar bo‘lganiga ishora qiladi. 
Samarqand yaqinidagi Talibarzu va Afrosiyobda bir xildagi bir necha 
bo‘ydor, boshiga atrofi qalin konussimon kiyim, egniga chakmon, oyog‘ida uzun 
qo‘njli etik kiygan, bo‘yniga oltin va kumushdan marjonlar taqqan arxaik figuralar 
topilgan. Uni olimlar quyosh xudosi Mitraning qiyofasi deb taxmin qilganlar. 
Bunday kult va ilohalar tasviri oldida ham aytiladigan ibodat kalimalari bo‘lganini 
taxmin qilish mumkin. 
Bulardan tashqari, shohlar saroyidagi bazmlar, ziynatlangan oq fillar, xanjar, 
qalqon, sirtmoq tutgan jangchilar, shoh huzuridagi elchilar, qadah ko‘targan 
ayonlar, ovchilar va turli jonivorlarning tasviri tushirilgan oltin, kumush va bronza 
metallariga hamda devorlarga tushirilgan rasmlar juda ko‘p topilgan. Termiz 
yaqinidagi Ayritomdan topilgan musiqa chalayotgan uch ayol va Tuproqqal’adan 
topilgan arfa chalayotgan ayol tasviri tushirilgan frizlar tasviriy san’at yodgorligi 
bo‘lib qolmasdan xalqning badiiy tafakkuri rivoj topayotganiga ham dalildir. 
Arxeolog S.P.Tolstov Xorazm zaminida tekshirishlar olib borib, miloddan 
avvalgi IV ming yillikka oid madaniy yodgorliklarni aniqladi va ularni 
“Kaltaminor madaniyati” nomi bilan e’lon qildi. Xususan, Jonbosqal’aga tegishli 
ma’lumotlar katta ahamiyatli. Qal’ada asosiy markaz olov yonib turgan otashkada 
hisoblangan. Qal’a ahli tosh va suyakdan ishlangan qurollarga, san’atkorona 
ishlangan idish-tovoqlarga hamda bezak marjonlarga ega bo‘lishgan. Gulxandan 

---

34 
xoli joylarda jamoa marosim o‘yinlari maydonlari bo‘lib, ularda o‘yinlar ijro 
etilganidan dalolat beradi. O‘yinlar musiqani talab qilganidek, bunday tadbirlarda 
musiqa ham she’rsiz mukammal bo‘la olmaydi. Uzoqroq davom etadigan o‘yin-
raqs tadbirlari qo‘shiqsiz bo‘lmaydi. Demak, Jonbosqal’a yodgorliklari u mansub 
bo‘gan davrlarda ham ijodiy tafakkurning mavjud bo‘lganini tasavvur qilishga 
imkon beradi. 
III asrda Xorazm shohlarining poytaxti bo‘lgan Tuproqqal’a yodgorligi 
arxitekturasi o‘zining mukammalligi bilan qadimshunoslarning e’tiborini 
qozongan. Uning loyihasidan boshlab devorlariga berilgan bezaklarigacha san’at 
darajasida bajarilgan. 
Biroq bu o‘lkalarning arablar tomonidan bosib olinishi keyinchalik qanchalik 
ijobiy hodisalar ro‘yobga chiqishiga xizmat qilgan bo‘lmasin, dastlabki davrda na 
faqat iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotni, balki madaniy va adabiy rivojlanishni ham 
butkul izdan chiqardi. Turkiy xalqlar madaniyati va adabiyoti IX – X asrlarda arab-
islom mezonlari asosida qayta shakllanish jarayonini boshdan kechirdi.