|
Nasroniylik
ta’limoti Markaziy Osiyo xalqlari o‘rtasiga III asrlardan boshlab
kirib kelgan. Tolos, Samarqand, Ma’ruf, Hirot, Xorazmda xristianlarning
ibodatxonalari, bu ta’limotni targ‘ib etuvchi diniy – hududiy jamoalar bo‘lgan. X
asrda yashagan arab tarixchisi Xovqal Samarqand, Jizzax, Toshkent atroflarida
xristianlarning qishloqlari bo‘lganligini yozadi.
IV-VIII asrlarda xristianlik Kavkazdagi xalqlar, xususan, Ozarbayjon va
Janubiy Dog‘istonda hukmron din hisoblangan. Xristianlik ta’limoti uyg‘urlar
30
o‘rtasida ham keng tarqalgan. Bu din mazmuni qadimgi uyg‘ur tilidagi matnlarda
ham ifodalangan. Ularning ayrim parchalari S.YE.Malovning «Qadimgi turkiy
yozma yodgorliklar» kitobida keltiriladi.
Bu ta’limotlar birgina turkiy xalqlarga tegishli emasligi yaxshi ma’lum. Ular
bu yerda yashagan barcha xalqlar uchun birday ahamiyatli. Bundan tashqari, O‘rta
Osiyo xalqlarining Gretsiya, Xitoy, Hindiston, Eron va boshqa yurtlar xalqlari
bilan aloqasi ham mazkur ta’limotlarning boyib va yangilanib borishiga katta ta’sir
ko‘rsatdi. Masalan, Greklar tomonidan antik davrda yaratilgan ellinizm madaniyati
izlari O‘rta Osiyo xalqlari tarixida chuqur iz qoldirgan. Bu yerda grek xudolariga
atab ibodatxonalar qurilgani buni tasdiqlaydi. Greklarning bosh xudosi Zevs bilan
zardushtiylik xudosi Axura Mazda, Apollon bilan Mitra, Afrodita bilan Anaxita
to‘g‘risidagi tasavvurlar bir-biriga uyg‘unlashib ketdi. Natijada Grek-Baktriya
hukmronligi davrida greklar ta’limoti sharqiy ellinizm tusini oldi.
Shuning barobarida, O‘rta Osiyo ham Yevropa antik madaniyati rivojiga
o‘zining katta ta’sirini ko‘rsatdi. Bunga “tarix otasi” nomi bilan mashhur, antik
madaniyat namoyandalaridan biri Gerodotning (m.a. V a.) «Tarix» asarini misol
qilib ko‘rsatish mumkin. Uning to‘rtinchi kitobida skiflar va ularga yaqin
qavmlarning turmush tarzi, hayoti bilan bog‘langan rivoyat hamda afsonalar
keltiriladi, skiflarning forslar bilan urushlari ko‘rsatiladi. Shuningdek, bu davrning
boshqa tarixchilari O‘rta Osiyo turkiy qavmlari – skif, kimmer, sak, massaget
kabilar haqida o‘z asarlarini yozib qoldirganlar. Qadimgi turkiylarning hayoti
Kteziy (m.a. V-IV a.), Xares Mitilenskiy (m.a. IV a.), Polien (m.a. II a.), Strabon
(m.a. I a.), Diodor (m.a. I a.) va boshqa antik tarixchilarning kitoblarida yoritilgan,
rivoyat hamda afsonalari keltirilgan.
Xitoy, Hindiston, Eron, Suriya, Misr, Mesopotamiya, Ural, Sibir, Volgabo‘yi
va Bobil (Vavilon) bilan munosabatlar haqida ham xuddi shunday ma’lumotlarni
keltirish mumkin. Binobarin, manbalar O‘rta Osiyoda qadimiy etnik qavmlardan
massagetlar, xorazmiylar, sug‘dlar, parfyanlar va boshqalar yashaganidan va ular
31
boshqa hududlardan ko‘chib kelgan turkiy xalqlar bilan aralashib, chatishib hozirgi
millatlarning shakllanishini ta’minlaganidan guvohlik beradi.
Biz uchun bu xildagi ta’limotlar va davlatlarning paydo bo‘lishi adabiy-badiiy
tafakkurning toblanib, taraqqiy etib borishini anglatishi bilan ahamiyatli. Zero,
xalq orasida keng va chuqur ildiz otgan ta’limot badiiy ijod sohalarida mislsiz ko‘p
va xilma-xil ko‘rinishdagi g‘oyalarning vujudga kelishiga sabab bo‘lgani ko‘p bor
kuzatilgan. Turkiy adabiyotda ham bu ta’limotlar ta’sirida benihoya ko‘p og‘zaki
ijod namunalari – qo‘shiqlar, miflar, afsona va qissalar yaratildi.
Markaziy Osiyo kengliklarida turkiy xalqlarning istiqomat qilishi juda qadim
zamonlarga borib taqaladi. Lekin O‘rta Osiyoning janubiy qismida azaldan eron
tillari gruppasiga kiruvchi lahja va shevalarda so‘zlashuvchi qavm va xalqlar
yashab kelar edi. Bu yerda vujudga kelgan Grek-Baktriya davlatida davlat tili grek
tili edi. Xitoy sayyohi Si Ma Syan, shuningdek, grek tarixchisi Strabon kabilar
Baktriya, Sug‘diyona, Parfiya, Eron va Midiya xalqlarining tillari bir-biriga
o‘xshashi va ular bir-birlarini yaxshi tushunishlari haqida yozib qoldirishgan.
Lekin bunday fikrlar bu yerda turkiy xalqlar umuman yashamagan degan
tushunchani bermaydi. Balki turkiy xalqlar O‘rta Osiyoning bu qismida nisbatan
ozchilikni tashkil etgani bilan izohlanishi mumkin.
Miloddan avvalgi II asrda xunnlarning bu hududlarga kirib kelishi, unda
yashayotgan mahalliy xalqlar bilan chatishib ketishi va ular ham turkiy tilda
so‘zlay boshlashi O‘rta Osiyoni asosan turkiy xalqlar istiqomat qiluvchi hududga
aylantirdi. Shuningdek, bu chatishuv turkiylarga O‘rta Osiyoda azalda eroniy tillar
vakillari tomonidan yaratilgan merosga sheriklik asosida egalik huquqini ham
berdi. Chunki keyingi turkiylar tomirida xorazmiy, so‘g‘d va massaget kabi eroniy
tilli xalqlar qoni ham oqa boshladi. Turkiy va eroniy tillar yanada yaqin aloqaga
kirishda va o‘zaro ta’sir natijasida rivojlanib bordi.
O‘rta Osiyo xalqlari yozuvlar tarixi ham juda uzoq davrlarga borib taqaladi.
Fanda oromiy yozuvining miloddan avvalgi birinchi ming yillikda keng yoyilgani,
Aleksandr Makedonskiy istilosidan keyin grek yozuvi ham rasman qo‘llana
32
boshlagani, bulardan tashqari, ma’muriy hujjatlarda forsiy mixxat yozuvidan ham
foydalanilganligi aniqlangan. Keyinchalik oromiy yozuvi asosida xorazm, so‘g‘d,
kushon, dulbarjin (run – Urxun–Enasoy) va uyg‘ur yozuvlari yaratilgan. «Avesto»
yozuvi ham miloddan avvalgi V asrda yaratilgan edi. Adabiyotimiz uchun bu
yozuv asosida «Avesto»ning, run yozuvida Urxun Enasoy bitiklarining, so‘g‘d
yozuvida so‘g‘d taqvimining va bizgacha saqlanib qolgan 80 hujjat hamda
tangalardagi xatlarning, uyg‘ur yozuvidagi hujjatlar, jumladan Amir Temur
yorliqlarining hamda juda ko‘p badiiy asarlar yaratilishi va ko‘chirilishining
ahamiyati kattadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
