Xullas, ko‘p hollarda (ko‘proq so‘zlashuvda) inkor yoki tasdig‘i ishlatilishi
lozim bo‘lgan odatdagi vositalar ma’lum vaziyat nutqiy odob normasi talabi bilan
bu faqat bayon qilish va xabar yetkazishgina emas, balkim ayni vaqtda va muqarrar
bayon qilishdan bosh tortish, sukut va jimjitlik ham demakdir. Til dastavval sukut
saqlashdan iborat. Nutqda ko‘p narsani ifoda qilishdan bosh tortish qobiliyatiga
ega bo‘lmagan mavjudot gapirish qobiliyatiga ham ega bo‘lmas edi”, – degan
nazariy masalalari hozirgacha uzil-kesil hal etilmaganligidan darak beradiki, bu
evfemiyaning uslubiy qimmatini ochib berishni qiyinlashtiradi, albatta. Masalan,
uslubiyatni ham lingvistik, ham adabiyotshunoslik sohalariga ajratish – birinchisi
50
Ba’zi olimlar mana shu holat to‘g‘ri emasligini salkam bundan yarim asr
oldin payqaganlar. Adabiyotshunos asar tilini sitemali tahlil qilish o‘rnida
ko‘pincha obrazli tasviriy vositalarni yo‘l-yo‘lakay o‘rganish, yozuvchi
g‘oyasining targ‘ibotiga berilib ketish an’anasi lingvistik sohani – uslubiyatni
kambag‘allashtirib,
rangsizlantirib
qo‘yishini,
aslida
tilshunos
va
adabiyotshunosning tekshirish ob’ekti mohiyati bilan bitta (nutqiy vositalarning
uslubiy-funksional qimmatiga baho berish), tekshirish metodi ham bitta (semantik-
uslubiy analiz) ekanligini, bizningcha to‘g‘ri ta’kidlaganlar
73
.
Demak, uslubiyatni o‘rganuvchi va o‘rgatuvchi shaxs filologlar (ham
tilshunos, ham adabiyotshunos) bo‘lishi kerak. Zotan uslubiyat ilmi tilni
adabiyotdan, adabiyotni tildan ajratib o‘rganmaydi.
Uslubiyatga doir qo‘llanilayotgan terminologiya ham shu sohani tadqiq
qilishda ma’lum qiyinchilik tug‘diradi. Ba’zi tekshiruvchilar “
til uslubi
”, “
nutq
uslubi
” terminlarini farqlab qo‘llasalar
74
, boshqalari (har ikki termin ostida
funksional uslub tushunilishini nazarda tutib) ularni farqsiz yoki sinonim termin
sifatida qo‘llaydilar
75
.
Yoki og‘zaki nutq, yozma nutq, so‘zlashuv nutqi, kitobiy uslub, so‘zlashuv
uslubi, yozma kitobiy nutq, og‘zaki so‘zlashuv uslubi kabi terminologik
noaniqliklarga duch kelamiz
76
. Bunda: 1) uslub bilan nutq so‘zi farqsiz
qo‘llanilgan; 2) nutq so‘zi yozma yoki og‘zaki so‘zi bilan bog‘lanadi, biroq yozma
yoki og‘zaki uslub bo‘lmaydi; 3) yozma-kitobiy, og‘zaki-so‘zlashuv qo‘shaloq
terminlarning bir komponenti ortiqcha.
73
Эфимов А.И. Стилистика художественной речи. - М.: МГУ, 1961.- С.26-32; Галперин И.Р. Очерки по
стилистике англиского языка. - М.: Лит.на иностр. языков, 1958. - С.7.
74
Виноградов В.В. Итоги обсуждения вопросов стилистики // Вопросы языкознания. - № 1. -1953. – С.71,82-
83.
75
Адмони В.Г, Сильман Т.И. Отбор языковых средств и вопросы стиля // Вопросы языкознания. – 1954. - №
4. – С.97.
76
Розенталь Д.Е. Практическая стилистика русского языка. - М.: Высшая школа, 1965.- С.11., Қўнғуров Р.,
Бегматов Э., Тожиев Э. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992.- Б. 73-77.
51
Hozirgi zamon fors tilida asosiy ikki shakl: og‘zaki va yozma til faoliyat yuritadi.
Bularning orasidagi farq til vositalarini tanlash va ularni ishlatish va til meyorlariga rioya qilish
bilan belgilanadi.
Adabiy tilning yozma shakli (یراتشون نابز) badiiy asarlarda, ilmiy va o‘quv adabiyotida,
publisistikada, gazeta va jurnallarda va rasmiy-ish hujjatlarida namoyon bo’ladi.
Adabiy tilning og‘zaki shakli (یراتفگ نابز) birinchi navbatda g’ayri rasmiy suhbatlarda
qo‘llaniladi. Og’zaki nutqning asosiy xususiyati- uning norasmiy, muayyan til muhitiga xos so‘z
va iboralarni ishlatishidir.
Do'stlaringiz bilan baham: