N. Yu. Jo’ruyev

Tavsiya etilayotgan adsbiyotlar

1. 
   ÜãMO}3fiMãHOBil H.A., Ka)3Taiuoaa H.B. ByxraяTepexøñ Qø HãHCOBbIÎÍ ÿHer. 4-e
   

H3fi., AOFI. — CП6.: IЗHTep, 2009. — 288 c.

2. 
   KoHnpaKoB H.IN. hyxrwlepcx ñ (QFïHãHCOBbiñ, ynpaaneHчecznñ) yoer: yoe6.
   

— M.: Пpociieirr, 2009. — 448 c.

3. 
   3axapøH B.P. YчØT OCHO8HbIx cpencTB iieuaTep asьnьl x ãlCf HBO8:
   

ciipaвouHøK 6yxrwTepa: npa›cr. pyKoвonCTBO.- M.: 3xcoo, 2008.- 320 c.

4. 
   Kouc+ilHTHHOBã E.I 1. Mercy xapoдnьie eran,qapтsi QHHiìHGOBOÈÎ OTHCTHOCTPi:
   

Yчeö. noco6. — M.: «,Qauixoø и K », 2008. — 288 c.

5. 
   AÿpaeB H., Bo6omonOa O., A6 BilXM,ØOB ‹I›., CoraonдiieBa ,Q. MOJlMBBflĞ Bil
   

6ollirapyø xøcO6H. Qapcoxx. -T.: 2007 ñ

6. 
   fiyxraлTepcxøñ Q›iHaHcoвьiñ yoer: ^z e6HHK Önz By3oв / Flow pen. npoQ ID. .
   

Iia6aeBa. — M.: Bÿ3OacxNíi yue6HøK, 2006. — 525 e.

7. 
   Co+øaoonxea A. C. 3auoHaBañ 6yxran+ep s xnco6H. ,f{apcouK. —T. EAMA, 2005 ñ
   

46

3. 
   hnh. Moliyaviy пвtіјвlвг to’g’risidagi hisobot
   

З.ї. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning mazmuni va mohiyali

Iqtisofiy inq irozning intcgractiyalashuvi shdroitida xo'jalik yurituvchi su’yektlaming barqaror faol iyat yuritishi ko'p jihatdan ularning ijobiy molij а iy natijalarga crishishiga bog’liq.

Moliyaviy natijalar хо’jalik yurituvchi su'yektning ma"I um hisobot dam rida tadbirkorlik faol iyati jarajonida о’ziga qarashli mablag’ning oshishi j oki kamayishidir.
Buxgalteriya hisobida bunday faoliyat natijasi hisobot davridagi barcha
foydalar уа zararlarni hisoblash yo’li bilan aniqlanadi.
Yuqoridagi ta’ri f'dan ko’rinib turibdiki, moliyaviy naiijalarni aniqlash uchun ma’turn bir ^davrd_•s' olingan daromadlar bilan qilingan xarajatlarni taqqoslash, j a“ni olingan daroшadlardan q ilingan xarajatlami ayirish lozim.
Moliyaviy natijalar ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumk in. Ijobiy moli u iy natijada of ingan daromad q ilingan xarajal summadan yuqori bo’ ladi va uni liiyda si fatida tan olinadi. Мof iyaviy natijada qilingan xarajat olingan daromad summasidan ortib ketsa. u zarar hisoblanadi. Ammo moliyaviy natijaning qator ko’rsatkichlari mavjud bo’ I ib, ularning barchasi moliyaviy natijalar tO g’risidagi hisobotda о х akьini topadi va ushbu hisobot davridagi daromadlari уа xarajatlari to’g'risidagi oraliq уа yakuniy ma”I uniotlar bilan ta’ minlaydi. Daromad уа xarajatlarni taqqoslash orqal i quyidagi ko’rsatkichlari aniq lanadi.
Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (zarar); asosiy faoliyatdan olingan foyda (zarar); umumxo'jalik faoliyatidan olingan foyda (zarar); molijaviy faoliyatdan olingan foyda (zarar); soliq to’ laguncha bo"lgan foyda (zarar); soliqqa tortiladigaii foyda (rarar); favqulodda foyda (zarar); sof foyda (zarar).
Ushbu moliyaviy natija ko’rsatkichlari muhim ahamiyatga ega va turli х il maqsadlar uchun go’llaniladi. Jumladan, ular hisobot davrida korxona faoliyatining samaradorligini baholashda va tahlil qilishda mustaqil o'rinni egallaydi. Ayniqsa samaradorlik ko’rsatkichlarini aniqlashda foydalaniladigan soliq to’laguncha bo’ lgan foyda, mahsulot sotishdan olingan foyda va korxonaning sof foyda ko’rsatkichlari muhim ahamiyatga ega.
Korxonaning iqtisodiy ko’rsatkichlarini to’g’ri aniqlash daromad уа xarajatlami
to’g"ri tasniflash bilan bevosita bog'liq.
«Xarajatlar tarkibi to’g’risida»gi Nizomga muvo г q korxonalarning xo'jalik faoliyati natijasida oladigan daromadlari quyidagi asosiy bo'limlar bo’yicha guruhlanadi:
mahsulot sotishdan olingan sof tushum;

• 
  asosiy faoliyatning boshqa (operatsion) daromadlari;
  

moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;

• 
  favqulodda daromadlar.
  

Daromadlaming bunday guruhlanishi, korxonaning turli xil faoliyatidan olingan
daromadlarini hisobotda alohida ko'rsatish zarurati bilan izohlanadi. Ви korxona


47
faoliyati bilan q iziquvchi tomonlar uchun zarur tna’ lu motlam i shakl lant irısh
imkonini beradi.
Korxona faoliyatining sof moliyaviy natijasini aniqlash uchun hisobot davri da
qilingan barcha sarf va xarajatlar to'g’ri taqsimlanishi lozim.
Barcha xarajatlar, ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxisa kiritiladigan xarajat larga va tannarxga kiritil maydigan, ammo davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlarga bo'1inishi zarur.
Davr xarajatlari, soliq to'1aguncha bo'lgan foydasi hisoblashda inobatga olinadi.
Bundan tashqari moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda moliyaviy faoliyat va
favqulodda holal bo'yicha xarajatlar ham alohida ko rsatiladi . ¹
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda daromadlar olish bilan bog'l iq
xarajatlarni quyidagi guruhlar bo"yicha ko’rsatish mumkin: I -Mahsulotnıng ishlab chiqarish tannarxi;

2. 
   Davr xarajatlari:
   
3. 
   Moli ya› iy faol i yat bo’yicha xarajatlar;
   
4. 
   Favqulodda xararlar.
   

Yuqorida kelt irilgan daromad va xarajat moddalari korxona xo’jai ik ^faoliyatining natijalarini aniqlashda juda muhim ahamiyatga ega. Chunki hisobot ^{davridagi aynan shu daromad va xarajatlaming t}o'^{g’ri hisobS£t olish faoi iyati} natijalarini aniq hisoblash imkonini beradi. Molya iy natijalar to’g’risidagi ^{hisobotnin ma}Z^{muni shundan iboratki, unda korxona xo’jali k faoliyatining yakuniy} va oraliq moliyavıy natijalarini ularning alohida daromad (foyda) xarajat (zarar) ko'rsatkichlarini taqqoslash va qo'shish orqali aniqlanadi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning mohiyati shundan iboratki, u korxona faoliyati to’g’risidagi iqtisodiy ko^srsatkichlami shakllantirish bilan birgalikda uning samaradorligi va moliyaviy barqarorligini tavsi flash uchun zarur ma'lumotlarini ham o'zida aks ettiradi. Agar buxgalteriya balansi korxonaning mol— mulki mabl ag’lari kapital i va majburiyatlari, ya'ni korxonaning ishlab chiqarish vositalari va mehnat predmetlari to’g'risidagi ma'lumotlami o’zida mujassam qilsa. moliyaviy natijalar to’g'risidagi hisobotiga korxonaning mehnat vositalari predmetlari va ishchi kuchidan foydalanish natijasida olingan ko’rsatkichlami beradi. Shuning uchun ham uning ma'suliyatlari tashqi va ichki foydalanuvchilar uchun birday ahamiyatlidir.

2. 
   Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning huquqiy va me'yoriy asoslari
   

Moliyaviy natijalari aniqlash va ular to’g’risidagi ma'lumotlar berish moliyaviy hisobot ma'lumotlaridan foydalanuvchilar uchun o'ta ahamiyatlidir. Shuning uchun ham har qanday tuzumda faoliyat yuritayotgan xo'jalik su’yektlar o'z faoliyatlarining moliyaviy natijalarini aniqlaydilar. Albatta bunda mamlakatda amal qilayotgan moliyaviy natijalar hisobi va hisobotini tartibga soluvchi huquqiy va me'yoriy hujjatlar alohida ahamiyatga ega.

Respublikamizda korxona moliyaviy natijasini aniqlashning uslubiyati ishlab chiqilgan bo'lib, u O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 15- fevraldagi 54-son Qarori (yangi tahriri 2003 yilda 444-sonli qaror bilan tasdiqlangan)
48
bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xirmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish tartibi to’g’risidagi N i ZOiTl»ha muvofiq xo'jalik yurituvchi su"yekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning guy idagi ko'rsatkichlari bilan tasniflanadi:
-mahsulotoi sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum
bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarx i o'rtasidagi tavofut sifatida
aniqlanadi:
YaF- SST-IT
bunda, YaF - yalpi foyda;
SSG - sotishdan olingan sof tushum;
MT - sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
-asosiy faoliyatdan ko'rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o'rtasidagi tavofut va plus asosiy taol iyatdan jo’rilgan boshqa daromadlar yoki boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
AFF = YaF-DX+BD-BZ,
bunda,
AFF asosiy faOliyatdan olingan foyda; DX — davr xarajatlari;
BD - asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar:
BZ — asosiy faoliyatdan ko'rilgan boshqa zararlar;
-xo’jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zararlar). bu asosiy faoliyatdarı olingan foyda summasi plus moliyaviy faoliyatdan ko'rilgan daromadlar va minus zararlar sifatida hisoblab chiqiladi:
UF = AFF+MD-MX
bunda,
UF - umumxo'jalik faoliyatidan olingan foyda; MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; MX - moliyaviy faoliyat xarajatlari;
-soliq to'lagungacha olingan foyda, u umumxo'jalik faoliyatidan olingan foyda plus favqulodda (ko'zda tutilmagan) vaziyatlarda ko rilgan foyda va minus zarar sifatida aniqlanadi:
STF = UF+FP-FZ
bunda,
STF - SOliq to'lagungacha olingan foyda;
FP - favqulodda vaziyatlardan olingan foyda; FZ - favqulodda vaziyatlardan ko'ri1gan zarar;
- y ilning sof foydasi, u soliq to'langandan keyin xo'jalik yurituvchi su'yekt ixtiyorida qoladi, o'zida daromad (foyda)dan, to'lanadigan soliqni va minus qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to'lov1arni chiqarib tashlagan holda soliqlar to'langunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
SF = STF-DS-BS
bunda,
SF — sof foyda;
DS — daromad (foyda)dan to'lanadigan soliq; BS — boshqa soliqlar va to'lovlar.
49
Respublikamizdagi barcha korxonalar mulkchilik shakllari va qaysi tarmoqqa tegishl iligidan qa'tiy nazar moliyaviy natijalari aniqlashda ushbu tartib qo'1laniladi.
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun buxgalteriya hisobini yuritish standartlariga nisbatan yangi, bozor munosabatlariga to’g'ri keladigan talablarni qaror toptirishni ta'minlaydi hamda O’zbekiston Respublikasidagi buxgalteriya hisobi tizimini tashkil etishda zamin bo'ladigan asosiy tamoyillarni ko'zda tutadi.
Buxgalteriya hisobining milliy standartlarini amalga kiritish zarurati asosan buxgalteriya hisobining bazaviy qoidalarİ va tamoy i llarini tushuntirish va umumlashtirish, asosiy tushunchalarni bayon qilish, u yoki bu buxgalteriya usullarini hisobga organ holda O'zbekiston Respublikasida hisobning o'ziga xos xususiyatlarini qo'llashdan iboratdir.
Moliyaviy natijalarni shakllantirish hisobi va ular to"g’risidagi hisobot «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli 1-son BHMA, «Asosiy xo'ja1ik faoliyatidan olingan daromadlar» nomli 2-son BHMA, «Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot» nomli 3-son BHMA, «Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 4-son BHMA,
«Inventarizatsiyani tashkil etish va o'tkazish» nomli 19-son BHMA, «Xo'jalik ^y1-l^{rituVchi su’yektlar moliyaviy-xo'jalik faoliyatining bux}_s ^t_•^{fiy hisobi schyotlar} rejasi va uni qo'llash bo'yicha yo'riqnoma)› nomli 21 -son BHMAlar me'yoriy asos sifatida qo’ llanilishi mumkin.

2. 
   Xalqaro amaliyotda moliyaviy natijalarni shakllantirish qoidalari
   

Nfoliyaviy natijalar hisobi va hisoboti Iqtisofiy inqirozning integractiyalashuvı sharoitida markaziy masala hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda nıoliyaviy natijalarni aniqlash Xalqaro Komitet hamda Yevropa hamkorligining to'rtinchi Direktivasi tomonidan tavsiya etilgan «Xarajatlar ishlab-chiqarish» usuli asosida aniqlanadi. Bu usulda moliyaviy natijalar moliyaviy buxgalteriyada ishlab chiqarishni taqqoslash orqali aniqlanadi. Moliyaviy buxgalteriyada xarajatlar elementlar bo'yicha hisobga olinadi va bu ikki xil usul bilan amalga oshiriladi:

1. 
   Chiziqli usul - ishlab chiqarilgan mahsulotni o”ıgan yilgi xarajatlar bilan solishtirish va qo'shimcha (yangi hosil qilingan) mahsulotni detallashtirilgan holda aks ettirish.
   
2. 
   Buxgalteriya hisobi xarajatlar schyotlari debetda barcha xarajatlami aks ettirib Birlashgan Millatlar Tashkiloti tavsiyalariga mos holda qo'shimeha mahsulot elementlari bo'yicha ko'rsati1adi. Bunda ish haqi va ijtimoiy sug'urtaga ajratmalar,
   

amortizatsiya ajratmalari va boshqa eksplutatsion xarajatlar element sifatida ajratib
ko'rsatiladi.
Jahon amaliyoti buxgalteriya hisobining fransuz va inglizeha sakson tizimi xususiyatlarini mujassamlagan holda moliyaviy natijalarni aniqlashning ikki xil varianti qo'llaniladi. Fransuz variantida korxona faoliyatining umumiy natijasi ekspluatatsion moliyaviy va favqulodda natijalarni qo'shish orqali aniqlanadi. (3.3.1- ehizma).
Mazkur usulda favqulodda faoliyatga asosiy vositalar, «nou-xau», mualliflik huquqi kabilami sotish bilan bog'liq faoliyat kiritiladi. Fransuz variantida har bir faoliyat turi bo'yicha xarajatlar ishlab chiqarish bilan taqqoslanadi.
50



I ransuz variantida korxona faoliyati moliyaviy natijasining aniq lanishi

Ekspluatatsion
, faoliyat
Moliyaviy
^fao^I’у^at na^tq^”asⁱ
I а q ilodda
tac›Iis at na\ijasi

Ishlab	chiqarish,		Moliyavıy.	yildan	5
savdo.	qurilish,		bank xizmati.	yi I acl а
transpon, ta inin‹›l › а boshqalar			aksiyalar chiqarish. boshqa korxonalar faoliyati da moliyaviy qatnashish, kreditlar olish va berish va boshqalar	da оп» j I ikka. ya'ni uzoq inuddatli ta si f_н ega bo’ lgan muomilalar

3.3.1 -cli іzшз. h4t›l iyaviy natijalarning Fransuz variantida aniq lari ishi iartibi.

Ingliz sakson ı ariantida esa moliyaviy natijalar korxona luna sij alari bo'yicha aniqlanadi: ishlab chiqarish. realizatsiya va ma'muriy boshqarîsh. ıııasalan, kanada firmalari qujidagi ı.ısni flashni ishlatadilar: ishlab chiqarish, transpoo. ta’minot. realizatsiva. ınol iya va buxgalteriya, personal. ına'muriy boshqarish. Lekin ikkala varianıda ham nıol ij aviy natijalari hisoblash moliyaviy buxgalterij ada xarajatlami elenıentlari bo’; icha hisobga olishga asoslangan bo'1adi. Mol ij a iy natijalari

«xarajatlar-ishlab chiqarish» asosida aniqlashning asosiy xususiyaıl.mini ‹_luyidagicha tavsifiash mumu in:

• 
  moliyaviy huxgalteriya ma'luınotlarga ko'ra yangi hosil qilingan qij matni aniq
  

hisoblash;

• 
  korxona moli; a iy bu.xgalteriyasi ına lumotlariga asoslanib «sotuvchilar- xaridorlar» va «xarajatlar-ishlab chiqarish» ınatritsalarini tuzish hamda ular yordamida BMT tavsiya q i lgan uslubiyat bo"yicha moliyaviy natijalarni aniqlash;
  
• 
  korxona ıııoliyaviy natijalarini ishlab chiqilgan, jo’natilpaıı va sotilgan mahsulotlar tannarxini hisoblamasdan aniqlash. Natijada hisobning talabchanligi ancha kamayadi, uning tezkorligi ortadi va moliyaviy tahlil darajasiga ko"tariladi.
  

«Xarajatlar-ishlab chiqarish» usulidan foydalanish bir qatorli schyotlar tizimidan ikki qatorli schyotlar tizimiga o'tish ehtiyojini tug’diradi. Buxgalıeriya standartlari bo'yicha Xalqaro Komitet tavsiya etgan ikki qatorli schyot)ar tizimida schyotlar aniq qilib ikki qatorga bo'linadi: balans tuzishda qatnashadigan balans schyotlar va
«xarajatlar-ishlab chiqarish» usuli bo'yicha moliyaviy natijalari aniqlovchi hamda boshqaruv ^buxgalteriyasidaishlatiladigan opcratsion schyotlar.


51

Buning natijasida, moliyaviy natijalari minimum uch xil usul bilan aniq lash mumkin:
a^{ktiv, passiv schyotlar qoldiqlarini taqqoslash yo’li bilan;}
moliyaviy buxgalteriyada ^xara_.i^at elementlari bo’yicha va «xarajatlar-ishlab
chiqarish» usuli bilan;
xarajat moddalari bo'yicha boshqaruv buxgalteriyasida va «xarajatlar-ishlab
chiqarish» usuli bilan.
Schyotlarning bunday uch guruhga bo'linishi hisob tizimining uchtasidan foydalanish imkoniyatini beradi: Soddalashtirilgan, asosiy va rivojlangan buxgalteriya hisobi tizimlari.
Moliyaviy natijalar to’g’risidogi hisobotda mahsulot sotishdan olingan tushumni tan olish alohida ahamiyatga ega. Tushtımni tan olish ^bux_s^alteriya hisobining xalqaro standartlarida o'z aksini topgan.
^{«Tushum» nomli 1 8-sonli l3H XAga muvofiq, mahsulot sotishdan tushs}itⁿ tushum quyidagi mexonlar to’liq bajaril*anda tan olinishi ko'rsatib o'ti1gan:
^{-korxonaning mahsulotga egal ik qi iish bilan bog'liq manfaat va xavfning £t}S^•*i› qismini xaridorga o’tkazib berganda;
-korxona ushbu mahsulotni o z nıulk i darajasida boshqarish va nazorat qilishda
qatnashtTıasa;
-tushum miqdorini aniq belgilash mumkin bo’lganda;
-ushbu operatsiyalar bilan bo ’liq iqtisodiy manbaning korxonaga kelib tushish
imkoniyati mavjud bo'lsa;
-sarflangan va kutilayotgan xarajatlar miqdorini aniq belgilash munık in
bo'1ganda.
Qayd qilish lozimki, ushbu mezonlar O'zbekiston Respublikasining ”Asosij xo'jalik faoliyati daromadlari" nonıli 2-som i BHMAda ko’rsatilgan mezonlar bilan ^{aynan bir xildir. Boshqacha aytganda. mahsulotni} s^{otishdan tushgan daromadni tan} ol ish mezonlari aynan maria shu besh guruhda mujassamlashgan. Lekin ushbu jarayonlaming boshlang’ich bo”g’ini hisoblangan sotuvchi va xaridor o'rtasida tuziladigan huquqiy hujjat - shartnoıraning majudligi nazardan chetda qolmoqda.

2. 
   Moliyaviy natijalar to'g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarining tavsifi
   

Iqtisodiyotning erkinlashuvi bilan sot” foydaning tarkibi va shakllanish manba muhim ahamiyat kasb etmoqda. Korxona xo'jalik faoliyati sof foydasini shakllantirishda uning manba moliyaviy natijalari ifodalovchi ko'rsatkichlar tarkibiga bog'1iq bo’ladi. O”z navbatida moliyaviy natijalari shakllantirish manbasi korxona faoliyatida sodir etilgan xo'jalik jaryonlari va ularning moliyaviy natijalari hisoblanadi. Ushbu jarayonlaming umumiy hajmidan kelib chiqqan hÖda, korxona xo'jalik faoliyatining moliyaviy natijalarini quyidagi qismlarga ajratgan holda aniqlash maqsadga muvofiqdir:

-asosiy faoliyatning moliyaviy natijalari;
-moliyaviy faoliyatning natijalari;
-umumxo'jalik faoliyatining moliyaviy natijalari;
-favqulodda foyda va zararlar;
-y akuniy moliyaviy natija ko' rastk ichlari.