N. Yu. Jo’ruyev

Xalqaro amaliyotda moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda daromad, xarajat, foyda va zararlı mi kiritish usullari

Amaliyotda mahsulot sotishdan ko*riIgan ta Faoliyatning boshqa daromadlarini tan olish holatlarining bir necha ko’rinishlari mavjud:

1. 
   Daromadni mahsulot yetkazib berilgandan so’ng tan olish usuli:
   

Korxonalar xo'jalik faoliyatida shunday hodisalar ham uchraydiki, ular daromadni tan olish tamoyilining mohiyatini yanada yaqqol ko'rsatishga yordam beradi.
Faraz qilaylik, korxona boshqa firmaga shartnoma shartlariga ko’ra mahsulotni ma’lum vaqtdan so'ng o'z holida yoki qayta ishlangan holida qayta sotib olish majburiyati bilan sotadi. Bundan shartnomalar mahsulotli moliyalashtirish shartnomalari deb ataladi. Ushbu holatda korxona o'ziga tegishli bo’lmagan, ya’ni firma tovar moddiy boyliklari (TMB)ni saqlash bo'yicha xarajatlar va xavfni o'z zimmasiga oladi. Mahsulotni ushbu xilda sotadigan korxonalar shartnoma bo'yicha
kelib tushgan mablag'ni daromad sifatida aks ettirish va mahsulotni o'z TMB tark ibidau chiqarishi mu mk in emas. Daromadni aks ettirish jarayoni o'sha mahsulot uchinchi bir firmaga sotilganda amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, amaliyotda, ulgurji savdo va ishlab chiqarish uskunalarini tayyorlash korxonalar faoliyatida xaridor sotib olgan mahsulotni ma’tum shartlar asosida va ma’lum vaqtdan so’ng ham qaytarib berishga haqli holatlar ham uchraydi. Bunday holatlarda daromadni xaridorga yetkazib berilgan kuni hîsobga olish usulida jiddiy chegaralanishlar vujudga keladi:
-mol yetkazib beruvchi tomonidan xaridorga taklif qilingan baho mahsulot
sotilgan kun uchun belgilangan yoki aniqlangan bo’Isa;
-xaridor mol yetkazib beruvchiga mahsulot qiymatini to’lagan yoki to’lash ^{majburiyatini olg} n ^{bo’ isa (bu majburiyat mahsulotni xaridor tomonidan sotilishiga} bog’liq bo'lmasligi kerak);
-xaridoming mol yetkazib beruvchi oldidagi majburiyati mahsulotning yo’qolishi yoki sifatining buzilishi natijasida kamaymaydi;
-agar xaridor mahsulotni sotish maqsadida sotib olgan bo’lsa, ular xaridoming mulk idan iqtisodiy ma’noda alohida bo’lishi zarur;
-mol yetkazib beru vchi o’ziga mahsulotning xaridor tomonidan sotib yuborilishiga olib keluvch i (ta'sir ko’rsatuvchi) hech qanday majburiyatni ol maydi;
-kutilayotgan daromad hajmi oqilona baholanishi kerak.
Ushbu shartlardan birining bajarilmaslîgi daromadni tan olish usulining qo’llanishiga to’sq imi k qiluvchi noaniqlik lar tug’diradi. Bunday choralarda daromadni tan olish uchun ushbu usulning daromadni qayd qilish xususiyatidan foydalaniladi va mahsulot sotishdan tushgan tushum xaridoming mahsulotni qaytarib berish huquqi muddatining tugashi yoki yuqoridagi shartlaming to’liq bajarilishiga qadar cho'ziladi.
Amaliyotda, sotilgan mahsulot uchun pul kelib tushishga ishonch (kafolat) yetarli bo’lmasa, daromadni tan olish daromad kelib tushishiga yoki kelib tushishiga biron-bir asos paydo bo’lgunga qadar kechiktiriladi.
Eunda asosan quy idagi ikk ita usuldan foydalanish mumkin:
I . Sotilgan mahsulot uchun mablag’ni ma'lum qismlarda yig’ ish sotilgan mahsulot uchun tushumning kelib tushishiga ishonch bo’lmagan va dargumon qarzlar bo’yicha zaxira miqdorini baholash imkoni yo'q hollarda foydalaniladi. Bunda, sotilgan mahsulot xarajat lari va uni sotish o’sha kuni qayd qilinadi, yalpi foyda esa mablag'lar to’liq yig’il guncha kechiktiriladi. Bu jarayon quy idagicha amalga oshiriladi:
-mahsulot tannarxi va uni sotish mahsulot sotilgan hisob davrida qayd qilinadi. Bunda sotilgan mahsulot uchun tushum kelib tushishi noaniq bo’lgan ko’rsatkichlar keyinchalik ular bo’j icha yalpi foydani hisoblash uchun boshqalardan alohida yuritiladi;
-yal pr foyda me’yori sotilgan mahsulot tannarxi va uni sotishdan tushgan tushum o’rtasidagi farqning sotishdan tushgan tushumga nisbati ko’rinishida aniqlanadi;
-hisobot davri yakunida sotilgan niahsulot uchun yig’ ilgan to'lov miqdori yalpi foyda me'yoriga ko'paytirish orqali ushbu davrda olingan foyda miqdori aniqlanadi;
-foydaning qolgan qismi keyingi davrda kelib lushishi kutilayotgan mablag'lar yordamida hisoblanadi;
-o"tgan davr yalpi foyda me'yori joriy davrlarda kelib tushgan mablag’ lar miqdoriga ko'paytiriladi. hosil bo'lgan summa mahsulot sotilgan davr foydasi sifatida qayd qilinadi.
Mahsulot sotishning bunday turi uchun yalpi foyda. uning kechiktirilgan qismi va yig’ilgan mablag'lar uchun alohida schyotlar ishlatiladi. Ko'pincha bunday turdagi to'lovlar uchun xaridorlardan foizlar undiriladi. Agar xaridoming to'lov qobiliyati yetmasa, sud tomonidan unga sotilgan mahsulot sotuvchi foydasiga o'tkaziladi. Bunda sotilgan mahsulot uchun to'1ovlar yİg’ish schyotlari o'sha kun holatiga keltiriladi. Sotuvchi foydasiga hal qilingan mahsulot uning TMB miqdoriga sotish qiymati (bahosi)da qabul qilinadi, to'lovlaming kelib tushmagan qİSlTli va yalpi foyda schyotİari nolga tenglashtiriladi.

2. 
   Xarajatlari qoplash usuli. Uning mohiyati shundan iboratki, korxona foydasi qayd qilishdan avval, barcha xarajatlari qoplashi zarur. Ushbu usul asosan yuqori darajada tijorat xavfi bilan bog'1iq operatsiyalarni hisobga olishda, oldindan mahsulot sotish daromad hajmi biron-bir ma'lumotga ega bo'1magan holatlarda ishlatiladi.
   

2. 
   Daromadni xaridorga mahsulot yetkazib bergunga qadar tan olish.
   

Bu usui mahsulot sifatida qurilish muddati bir necha hisobot davriga cho'ziladigan bino, qurilma yoki texnika vositalarini sotishda qo'llaniladi. Bunday mahsulotlar uchun to'1ov (tushum) ularni yaratish bo'yicha buyurtmachi va pudratchi o'rtasida kelishilgan ma'luır hajmdagi ishlar bajarilgandan so'ng amalga oshiriladi.
Fikrirnizcha, moliyaviy hisob nuqtai nazaridan ushbu holatda barcha ishlar tugagandan so’ng daromad qayd qilinsa, bu rna'lumotlar bir jihatdan ishonchli bo'1sa- da. ikkinchidan o'z vaqtida emasdir, aniqrog’i, tashqi ma'lumot foydalanuvchilarining uzoq muddatli loyiha bo'yicha ish bajarayotgan korxona faoliyatiga oid qarorlar qabul qilishini kechiktiradi.
Bunday loyihalami qayd qilish uchun BHUKTga ko’ra daromadni hisoblashning ikkita usuli taklif qilingan:

1. 
   Bajarilgan shartnoma usuli. Bunda daromad, xarajatlar va yalpi foyda shartnomada ko’rsatilgan ish hajmi bajarilgandan so'ng aks ettiriladi. Qurilısh ishlari bo"yıcha sarflangan xarajatlar tugallanmagarı qurilish schyotida hisobga olinadi. Buyurtmachilar tomonidan bajarilgan ishlarga to'1angan to'lovlar daromad deb emas, balki TMZ schyotlariga kontrschyot hisoblangan tugallanmagan qurilish uchun to'lov1ar schyotida aks ettiriladi. Shartnomada ko'rsatilgan ishlar to'liq bajarilgandan so"ng barcha schyotlardagi summalar daromad va xarajatlar schyotiga o'tkazi1adi va qurilish loyihasini amalga oshirishdan ko’rilgan yalpi foyda aniqlanadi.
   

Mamlakatimizda qo'llanilayotgan hisob tizimiga muvofiq, xaridor va
buyurtmachilardan olingan bo'naklar passiv 6310-"Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo'naklar" schyotida hisobga olinadi. Ushbu avanslar va oraliq to'lov1ar daromad hisoblanmaydi. Lekin buyurtma bo'yicha xaridorga yetkazib berilgan mahsulot uchun to'lov bo'nak shaklida amalga oshirilgan bo'lsa, daromad xaridorga maxsulot yetkazib berilganda tan olinadi;

2. 
   Bajarilgan ish foizi usuli. Ushbu usulning mohiyati shundan iboratki, bunda daromad, xarajatlar va foyda har bir joriy davrda umumiy ish hajmiga nisbatan
   

57
bajarilgan ish miqdorining foizlardagi i fodasi ko'rinishida aniqlanadi. Ushbu miqdor baholash yo'li bilan o'matiladi.
Bajarilgan shartnoma va bajarilgarı ish foizi usullaridan birini tanlash loyiha ishlariga sarflangan xarajatlari loyihaning tayyorgarlik darajasiga bog'liq1igi asosida amalga oshiriladi. Agar uzoq muddatli shartnoma xarajatlari darajasi bilan shartnomaning yakunlanganlik darajasi o'rtasida sezilarli bog'liqlik bo'lsa, bajarilgan ish foiz usulidan foydalanish qulayrokdir. Agar bunday prognozlar ishonchli baholash yo'qligi yoki loyihaga xos bo'lgan kutilmagan holatlar tufayli shubhali bo'lsa, u holda bajarilgan shartnoma usulini qo'l1ash maqsadga muvofiqdir.
Bunda ushbu usullaming afzallik ları quyidagi mezonlar orqali belgilanadi. Agar uzoq muddatli shartnoma ishlari bo"yicha rejalashtirilgan xarajatlar bilan shartnomaning bajarilganlik darajasi o"rtasida bog'liqlikni aniqlash imkoniyati bo'1sa, ikkinehi usuldan foydalanish qulaydir.
Agar bunday prognozlar aniq ma'lumotlar bilan tasdiqlanrnasa yoki qurilish loyihasiga xos bo'1magan tasodiflar lufayli ishonchli bo'1masa, birinchi usuldan foydalanish mumkin.
Uzoq muddatli shartnoma bajarilishidan tashqari, BHUKTga muvofiq, ayrim hollarda mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni tugashi bilan, lekin mahsulot hali sotilmasdan daromadni tan olish mumkin. Bunday holat ishlab chiqarilgan mahsulotga talab darajasi yuqori bo’lgan va ushbu mahsulot bozorda uni ishlab chiqaruvchilar ta'sir ko'rsata olmaydigan bahoga ega bo"1gan hollarda kuzatiladı.

2. 
   Xizmat ko'rsatish bo’yicha daromadni tan olish.
   

BXUKTga muvofiq xizmat ko’rsatish bo'yicha daromadni hisobga olishda quyidagi usullardan foydalaniladi.
Aniq ishning bajarilganliginı hisoblash usuli-asosan alohida yoki yagona xizmatlar ko'rsatishdan olingan daromadni hisoblashda ishlatiladi. Bunga vositachining alohida mahsulot partiyasini sotganligi uchun olgan mukofot puli misol bo'ladi. Franchayzing huquqlarini sotishdan ko"rilgan daromad ham shu usulda hisobga olinadi.
Proporsional harakat usuli - xizmat ko'rsatish muddati bir necha hisobot davrigacha cho'ziladigan hollarda qo"llaniladi. Bunda, har bir hisobot davrida bajarilgan ishlar foizi bo'yicha daromad hisoblanadi. Xizmat ko'rsatish bo'yicha shartnoma tuzish va muzokaralar olib borish xarajatlari ko'rsatilgan xizmat hajmiga muvofiq hisoblangan daromad olingan davrda aks ettiriladi. Masalan, bankning har oydagi mijozlar schyotlari bo'y ıcha xizmat ko'rsatishi; pullik ma'ruza sikllarini o'tkazish, belgilangan to’lov asosida uskunalarga texnik xizmat ko'rsatish va h.k.
Tugallangan xizmat ko'rsatish usulı - bir necha xizmatlar bosqichidan iborat
bo'lib, eng oxirgi bosqichning bajarilmaganligi barcha xizmat bosqichlarining bajarilmaganligiga sabab bo'luvchi xixmatlar tizimidan olingan daromadni aks ettirishda foydalaniladi.
Mablag" yig"ish usuli — xizmat ko'rsatishdarı ko’rilgan daromadni mablag’ kelib tushgandan so'ng tan olish. U xarajatlari mahsulot sotishdan so'ng qoplash usulida mos keladi va daromadning kelib tushishi haqda uning hajmi haqida hech bir ma'1umot mavjud bo'lmagan tijorat nuqtai nazaridan xavfli holatlarda qo'1lani1adi.

2. 
   Xarajatlami tan olish.
   

s8
Xarajatlar — korxona aktivlari (resurslari)ning biron-bir maqsad uchun sarflanishi yoki asosiy faoliyat bilan bog'lıq majburiyatlarni qabul qilishni o'zida mujassamlashtiradi.
Xarajatlar ma"lum tamoyillarga muvofiq daromad tan olingandan so"ng hisoblanadi va xalqaro hisobning taalluqlilik tamoyiliga asosan ushbu daromad bilan solishtiriladi. Ularni hisoblash sof foydani aniqlashning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
BXUKTga ko’ra korxona moliyaviy-xo'jalik faoliyati bilan bog’ liq xarajatlami quyidagi toifalarga ajratish mumkin:

• 
  to’g’ri xarajatlar — sotilgan mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan va qayd ^qilinis^{hi bevosita daromadni tan olish bilan chambarchas bog"1iq xarajatlar.}
  

-davr xarajatlari — korxona faoliyati ma’ lum davri mobaynida foydalanadigan mahsulot va xizmatlarga sarflangan hamda aynan o"sha davrda aks ettiriladigan xarajatlar.

• 
  taqsimlangan xarajatlar — ma'lum vaqtlarda amalga oshiriladigan va daromad olish uchun xizmat qiladigan davrlarga muntazam taqsimlanadigan xarajatlar.
  

BHXAni milliy hisob tizimidan farqlovchi asosiy tamoy il i — bu xarajatlari aks ettirishdir. Bunda xalqaro standartlarga muvofiq, xarajatlarni daromad olinishi kutilayotgan davrda aks ettirish, ya'ni muvofiqlik tamoyiliga rioya qilish taklif qilinadi.
Respublikamiz hisob tizimida xarajatlar ma’ tum hu atlashtirish talablari bajarilgandan so'ng qayd qilinadi. Bu narsa korxonalafda ma'lum davrga taalluqli barcha operatsiyalami hisobga olishga yordam bera olmaydi. hatijada vujudga kelgani farq bo'yicha xarajatlar summalari moliyaviy hisob ma’ lumotlarining ^{buzilishiga sabab bo"lmoqda. Masalan, moliyaviy hisobotlami audit tek}s^hiruvlaridan o'tkazish xarajatlari key ingi yilda amalga oshiriladi. Bu jarayon xalqaro hisob andozalarining muvofiqlik tamoyilidan chetga chiqishlarga sabab bo'lmoqda.

2. 
   Foyda va zararlami tan olish.
   

BHXAning asosiy xususiyatlaridan biri — moliyaviy hisobotda favqulodda foyda va zararlarni aks ettirish. Xalqaro hisob tamoyillariga ko’ra ular ehtiyotkorlik (konservatizm) tamoyiliga asosan amalga oshiriladi. Natijada, zararlar haqiqatda vujudga kelmasdan avval tan olinsa, foyda esa faqatgina ularni tasdiqlovchi xo'jalik operatsiyalari mavjud hollarda aks ettiriladi.

2. 
   son1i moliyaviy hisob konsepsiyalari to’g’risidagi Nizomga muvofiq, “. hali
   

tugallanmagarı xo'jalik operatsiyasini muvaffaqiyatli yakunlashda istiqbolni baholash uchun ma'lum usulda ehtiyotkorona yondoshish talab qilinadi. Qolaversa, noaniqlik omili ta'sirida vaqt o'tishi bilan xarajatlar va zararlarga nisbatan daromad va foydasi aks ettirish uchun qatiy talablar vujudga keldi. Bu ehtiyotkorlik daromad komponentlarini tan olish mezonlaridan foydalanish yo’nalishlarini aniqlab beradi”.
BXUKTning daromad va foydani aks etirishga bo'lgan qat’iy talablari korxonaning ma'lum darajada foyda va zararlar muddatini naxorat qilishda deb tushunish mumkin. Masalan, asosiy fondlami hisobdan Ghikarish va qimmatli qog'ozlarni sotish vaqtlarini aniqlash va h.k.
S9

-mahsulot sotish yalpi hajmini kamaytirish orqali,
-davr xarajatlari sifatida,
-daromad hajmini chegirma summalarisiz aks ettirish.
Bizning fikrimizcha, qayd qilish joızki, dan-texnika taraqqiyoti shubhasiz hisob- kitob operatsiyalarini soddalashtirishga katta yordam bermoqda. Ko'pchilik iqtisodiy rivojlarıgan mamlakatlarda foydalaniladigan kredit kartochkalari fikrimiming yaqqol dalilidir. Naqdsiz hisob-kitoblaming eng quiay Lo"rinishi hisoblangan bunday kartochkalar korxonada naqd pul tushumi bilan bog'liq muammolarni oldini olish bilan birga debitorlik qarzini bartaraf qilishning asosiy vositasidir. Ayni paytda bunday kartochkalar asosan chakana savdo va xizmat ko'rsatish sohalari hisob- kitoblarida keng qo'llani1moqda.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzishdan oldin amalga oshiriladigan hisob ishlari.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzishdan oldin buxgalteriya hisobining schyotlar rejasidagi daromadlar, xarajatlar, foyda va zararlami hisobga oluvchi schyotlar yopilishi lozim.
Daromad schyotlari asosan ikki guruhga bo'linadi. Birinchisi 9000 “Asosiy faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar” va ikkinGhisi 9500 “Moliyaviy faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar”. Ushbu schyotlarda ochiladigan subschyotlar har bir korxonaning ishchi schyotlar rejasida aniq belgilanishi lozim. Daromadlari hisobga oluvchi schyotlarrıi yopish uchun quyidagi buxgalteriya o'tkazma1ari tuziladi.
Dt 9000 “Asosiy faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar” Dt 9500 “Moliyaviy faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar” Kt 9900 “Yakuniy rnoliyaviy natijalari hisobga oluvchi schyotlar”
Ammo korxonalar faoliyatining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda daromad schyotlarini yopish ikki bosqichda amalga oshirilishi mumkin. Birinchi bosqichda daromad schyotlari tarkibidagi 9040 “Sotilgan tovarlaming qaytishi” va 9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar” schyotlar yopiladi, ya'ni ushbu schyotlaming debetidagi summa 9000 schyotining debetiga olib boriladi hamda daromad summasini kamaytiradi. Shundan so'nggina ikkinchi bosqichga o'ti1adi va yuqorida keltirilgan buxgalteriya o'tkazmasi orqali olingan daromad summasi 9900 schyotga o'tkaziladi. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini ikki guruhga bo'lish mumkin. Birinchi guruhga asosiy faoliyatning boshqa muomalalaridan olingan foyda summasini kiritish mumkin. lkkinchi guruhga esa asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini olib borish mumkin. Asosiy faoliyatning boshqa muomalalaridan olingan foyda summasini aniqlash uchun dastlab 9200 “Asosiy vositalar va boshqa aktivlaming chiqib ketishirıi hisobga oluvchi schyotlar”da olingan foyda summasining qoldig'i aniqlanadi. Shundang so'ng ushbu qoldiq summa 9300 “Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar”ning foydani hisobga oluvchi schyotlariga o'tkaziladi.
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schyotlami yopish uchun quyidagi buxgalteriya o'ztkazmasi tuziladi:
Dt 9300 “Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar” Kt 9900 “Yakuniy moliyaviy natijalari hisobga oluvchi schyotlar”
61
Korxonalar foydasi tarkibida favqulodda foydalar summasi ham hisobga olinadi va u 97 10 “Favqulodda foydalar” schyotida hisobga olinadi. Ushbu schyotni yopish quyidagi buxgalteriya o'tkazmasi bilan rasmiylashtiriladi:
Dt 9710 “Favqulodda foydalafi’
Kt 9900 “Yakuniy moliyaviy natijalari hisobga oluvchi schyotlar”
Moliyaviy rıatijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettirladigan daromadlar va foyda summalari yuqoridagi hisob ishlarini bajarish orqali aniqlanadi.
Korxonalar faoliyatida sarflanadigan xarajatlarni moliyaviy natijalar to"g’risidagi hisobotga kiritish uchun ularni hisobga oluvchi schyotlami yopish bilan bog’1 iq bo'lgan hisob ishlari amalga oshiriladi. Buning uchun quyidagi schyotlarni yopish talab qilinadi:
9100 “Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)laming tannarxini hisobga oluvchi schyotlar”;
9400 “Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar”:
9600 “Moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar”; 9720 “Favqulodda zararlar” schyoti;
9800 “Soliqlar va yig’imlami to'lash uchun foydaning ishlatilishini hisobga oluvchi schyotlar”.
Xarajat schyotlarini yopish uchun 9910 “Yakuniy moliyaviy natija” schyoti debetlanadi va xarajatlami hisobga oluvchi schyotlar kreditlanadi. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzishdan oldin yana bir bor daromad va xarajat schyotlaridagi summalar tekshirib chiqiladi va shundan so'ng hisobotni tuzishga kirishiladi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzish tarkibi.
Moliyaviy natijalarni aniqlash bilan bog'liq barcha hisob-kitoblar amalga oshirilgandan so'ng buxgalteriya hİSObi schyotlari ma'1umot1ari asosida hisobotni tuzishga kirishiladi.
Moliyaviy natijalar to’g'risidagi hisobotning 010-satrida mahsulo s lovarlar, ishlar va xizmatlami sotishdan olingan tushum ko'rsatiladi. Bu satrda soliqlar (qo'shi1gan qiymat solig’i, aksiz so1ig'i) hamda qaytarilgan tovarlar va tayyor mahsulotning qiymati, xaridoming sotish narxlaridan chegirmalari qo'rsatilmaydi. Asosiy faoliyati mol-mulkni ijaraga berish hisoblangan korxonalar ushbu satrda joriy hisobot davriga tegishli bo'lgan daromad summasini ko'rsatadi. Shuningdek, VOSİtilChi korxonalar hain xuddi shu satrda komission haqlar summasini aks ettiradi.
“Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)1aming tannarxi” moddasi bo'yicha (020- satr) sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)lar tannarxining summasi ko'rsatiladi. Ushbu satrda savdo korxonalari sotilgan tovarlaming xarid qiymatini aks ettiradi.
“Mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar) sotilishidan olingan yalpi foyda (zarar)” (030-satr) summasi sof tushum bilan sotilgan mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar) tannarxi o'rtasidagi farq (010-satr-020-satr) summadan iborat bo'ladi.
“Davr xarajatlari, jami” moddasida (040-satr) “Realizatsiya xarajatlari” (050- satr), “Ma'muriy xarajatlar” (060-satr), “Boshqa operatsion xarajatlar” (070-satr), “Kelgusi soliq solinadigan bazadan ehiqariladigan hisobot davri xarajatlari” (080- satr) o'z ichiga oladi va shu nomdagi schyotlar ma'1umotlari asosida tuziladi.
“Asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar” moddasi (090-satr) asosiy faoliyatning boshqa daromadlari: asosiy vositalar va aktivlarning chiqib ketishidan foyda,
undirilgan jarimalar, penya va neustoykalar, o'tgan yillar foydasi, qisqa muddatli ijaradan daromadlar, kreditorlik va debitorlik qarzni hisobdan chiqarishdan daromadlar, hizmat ko'rsatuvchi xo'jaliklaming daromadlari, tekin moliyaviy yordam va boshqa operatsion daromadlar ko’rsatiladi.
“Asosiy faoliyatdan foyda (zarar)” moddasida (100-satr) mahsulot (tovar,
ishlar va xizmatlar) sotilishidan olingan yalpi foyda (zara)dan (030-satr) davr xarajatlari summasini (040-satr) ayirish hamda asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar summasini (090-satr) qo'shish yo’ li bilan aniqlanadi.
“Moliyaviy faoliyatdan daromadlar jami” moddasida (110-satr) “Dividendlar ko’rinishida daromadlar” (120-satr), “Foizlar ko'rinishidagi daromadlar” (130-satr), “Uzoq muddatli ijaradan daromadlar (lizing)” (140-satr), “Valuta kurslaridagi farqlardan daromadlar” (150-satr) va “Moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar” (160-satr) daromadlari o'z ichiga oladi.
“Moliyaviy faoliyatdan xarajatlar jami” moddasida (170-satr) “Foizlar ko'rinishida xarajatlar” (180-satr), “Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo'yicha foizlar ko'rinishidagı xarajatlar” (190-satr), “Valuta kurslaridagi farqlardan xarajatlar” (200-satr) va “Moliyaviy faoliyatdan boshqa xarajatlar” (210-.satr) lami o'z ichiga oladi.
“Umumxo"jalik faoliyatidan foyda (zarar)” moddasi bo'yicha (220-satr) korxonaning umumxo'jalik faoliyatiga doir asosiy faoliyatdan foyda (zarar) summasiga (100-satr) moliyaviy faoliyatdan daromadlar summasini (1 10-satr) qo’shish va moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar summasini (170-satr) ayirish yo’li bilan aniqlangan moliyaviy natijalar ko’rsatiladi.
“Favqulodda foyda va zararlar” moddasi bo'yicha (230-satr) favqulodda hodisalar natijalari ko'rsatiladi, “Daromadlar (foyda)” ustuni 9710-“Favqulodda foydalar” hisobvarag’ining ma’lumotlari, “Xarajatlar (zararlar)” ustuni esa 9720- “Favqulodda zararlar” hisobvarag'ining ma'lumotlari bo'yicha to'ldiriladi.
“Daromad (foyda) solig’ ini to'1ashga qadar foyda (zarar)” moddasi bo'yıcha (240-satr) >/-belgisini hisobga olgan holda 220 va 230-satrlami qo'shish natijalari aks ettiriladi. Ushbu satr natijasi daromad (foyda) solig'ini hisoblashda asos bo'1adi.
“Daromad (foyda) solig'i” moddasi bo'yicha (250-satr) hisobot davri boshidan hisoblangan 9810-“Daromad (foyda) solig’i bo'yicha xarajatlar” hisobvarag'idagi summalar ko'rsati1adi.
“Foydadan boshqa soliqlar va yig'ımlar” moddasi bo'yicha (260-satr) yil boshidan hisoblangan qonun hu atlariga muvofiq korxona o'z foydasidan to'laydigan soliqlar va yig’imlar summasi aks ettiriladi.
Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq soliq solishning rnaxsus tarkibi nazarda tutilgan korxonalar 260-satr bo’yicha hisoblab yozilgan yagona soliq, yalpi daromaddan soliq, yagona yer solig’i summasini aks ettiradi.
“Hisobot davrining sof foydasi (zarari)” moddasi bo'yicha (270-satr) hisobot davrining pirovard moliyaviy natijasi ko'rsatiladi, u 240-250-260-satr1ar ayirmasi sifatida belgilangan.
“Budjetga to'lovlar bo'yicha ma’lumot”da (280-430 satrlar) korxonalar tomonidan soliq qonunchiligiga muvofiq hisoblab yozilgan va to'lanadigan soldiqlar turlari bo'yicha budjetga to'lovlar ko'rsatiladi. Mazkur ma'lumotnomada 440-satr
63
bo'yicha korxonalar tomonidarı hisoblab yozilgan va to'1anadigan budjetga to'lovlarning yakuniy summasi ko'rsatiladi.
Izoh va tushuntirish xatlarida molıyaviy natijalar to'g’risidagi hisobotning ochib berilishi.
Moliyaviy hisobotlar, shuningdek, korxona imkoniyatlarining rahbariyat tomonidan boshqarilishini amalga oshirish natijalarini ham ko"rsatadi.
Moliyaviy natijalar to'g’risidagi hisobotda ma’lum bır davr uchun korxonaning daromadlari va hisobga olingan xarajatlari umumlashtiriladi. Buxgaltcriya hisobining asosiy komponenîi — molıyaviy hisobotlar foydalanuvchilarga muhim hisob ma'lumotlarini yetkazib beruvchi asosiy vosita hisoblanadi.
«Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»ni to'ldirish O'zbekiston Respublikası Adliya vazirligi tomonidan 1998-yil 27-avgustda ro'yxatdan o'tgan «Moliyaviy natijalar to’g"risidagi hisobot» nomli 3-son BHMA asosida tartibga solinadi.
Ushbu standarıning maqsadi moliyaviy natıjalar to’g’risidagi hisobotning moddalarini hamda barcha xo'ja1ik yurituvchi su"yektlar buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunda bayon qilingan umumiy qoidalarga muvofiq ravishda hisobotni tuzish va taqdim etishlari uchun bu moliyaviy natijalari tasni f ctishni bayon qilib berishdan iborat. liu esa turli davrlarga doir hisobot ma'lumotlarioi boshqa xo'jalik yurituvchi su'yektlaming shunga o'xshash hisoblari bilan qiyoslashni ta'minlaydi.
^Shuningde_k, standart xo'jalik odatdagi faoliyatidan olingan daromadlar va ko'rilgai zararlar moddalarini, favqulodda vaziyatlar, faoliyati to'xtatish, hisob bahosidagi o'zgarishlar, hisob siyosatidagi o'zgarish1ar va moliyaviy natijalar to'grisidagi hisobotdagi muhim xatolami tuzatish tartibini belgilab beradi.
Moliyaviy natijalar to’g'risidagi hisobotda quyidagilarnı ochib berish zarur:
- mahsulot sotishdan sof tushum; yalpi moliyaviy natija_:-asosi^y faoliyatdan keladigan boshqa operatsion daromadlari va xarajatlari; asosiy xo"jalik faoliyati moliyaviy natijalari (foyda yoki zarar); moliyaviy faoliyatga doir boshqa daromadlar va xarajatlar; xo"jalik umumiy faoliyatining moliyaviy natijasi; favqulodda foyda va zarar; daromad solig’i to'langunga qadar umumiy moliyaviy natijalar (foydalar yoki zararlar); hisobot davridagi sof foyda (zarar).
«Moliyaviy natijalar to’g’risida»gi hisobotni tuzishda, avvalo, «Moliyaviy natijalar to’g’risida» hisobot nomli 3-son BHMAdan keng foydalanish lozim. Ushbu standart xo'jalik yurituvchi su'yektlar uchun moliyaviy hisobotning 2-shaklini tuzish hamda to’ ldirish qoidalarini belgilab beradi. Standartga binoan to’xtatilgan faoliyatning natijalari odatda xo'jalik umumiy (oddiy) faoliyatining daromadi va zarariga kiritiladi. Xo’jalik umumiy (oddiy) faoliyatidan aniq farq qiladigan yoki bu faoliyatd^a sodir bo'lmaydigan voqealar natijasida bu faoliyatning to'xtatilishi daromad va zararlarga kiritilmaydi. Bunday hollarda faoliyati to'xtatishdan keladigan daromad yoki zarar favqulodda modda sifatida tasnif qilinishi mumkin. To'xtati1gan operatsiyalarning har biri tushuntirishlarda ochib beriladi hamda ularda quyıdagilar aks ettiriladi:
faoliyatni to'xtatishning mohiyati; moliyaviy hisobotni tuzish chog’ida to'xtati1gan faoliyat tegishli bo'lgan tarmoq va uning geografik manzili; buxgalteriyada hisobga olish maqsadida faoliyatni to’xtatish kuchga kırgan kun; faoliyatni to'xtatish usuli (sotish, ajratish va shu kabilar); faoliyatni to'xtatishdan
kelgan daromadlar va zararlar hamda bu daromad yoki zarami o’lchash uchun foydalanî ladigan hisob turi; hisobot davridagi xo'jalik umumiy faoliyati operatsiyalaridan olingan daromadlar yoki zararlar hamda tovarlami (ishlari, xizmatlami) sotishdan tushgan mabla8’ taqdim etilgan har bir davr uchun miqdori bilan birgalikda.
«Mol îyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»ni tuzishda hisob baholardagi o'zgarishlarga muhim e'tibor qaraıish lozim. Quyidagi hollarda hisob baholaridagi o’zgarishlaming natijalari sof daromad va zarami aniqlashga kiritiladî:
-hisobot davridagi sof daromad va zarami aniqlashga (agar bu o'zgarishlar faqat
mazkur davrga ta'sir etgan bo’ isa);
-o'zgarishTaryuz bergan davr hisobotiga va bu o’zgazishTarta'sirqilgan shundan
keyingi hisobot davrlariga.
Hisob baholari o'zgartirilgan turli davrlardagi moliyaviy hisobotlami bir-biriga qiyoslashni ta'minlash maqsadida ular moliyaviy natijalar to’g'risidagi hisobotning ilgari baholash uchun foydalanilgan tasnifiash moddalariga k iritiladi.
Joriy davrga jiddiy ta’sir q iladigan hisob baholaridagi o'zgarishlaming mohiyati va qiymati yoki bu o’zgarishlar keyingi davrlarda muhim o’zgarishlarga olib keladigan bo’ isa, ularning mohiyati va qîymati ochib beri lishi lozim.
Agar natijalari va o’zgarishlami qiymat jihatidan aniqlashning irnkoni bo’lmasa, ularni ham ochib berish talab qilinadi.
Shuningdek, mol iyav iy hisobotning 2-shaklini to’lg’azishda jiddiy xatolar mavjud bo’lîshini ham inobatga olish kerak. Jiddiy xatolar - joriy davrda aniqlangan xatolar bo’lib, ular shu qadar muhim bo’ladiki, oldingi davalar uchun tuzilgan moliyaviy hisobotlar ishonch li deb hisoblanmasligi mumkin. Oldingî davrlardagi moliyaviy hisobotlami tayyorlash chog’ida yo’1 qo'yilgan xatolarga kiritilgan tuzatish miqdori (qiymati) hisobot davridagi sof daromad yoki zararga qo'shiladi. Oldingi davrda yo’I qo'yilgan muhim xatolami to'g’rilash miqdori yil boshigacha taqsimlanmagan foyda saldosini o'zgartirish yo’li bilan hisobotda aks ettiriladi hamda o'tgan yiIning shu davriga oid ma’lumotlar o'zgartiriladi, agar xatolar arzimaydigan darajada bo’Isa, ular istisno qilinadi.
Joriy davrdagi sol daromad yoki zararga qo'shish yo’li bilan oldîngi davrlardagî xatolami to'g’rilash chog'ida oldingi yillarga oid qiyosiy axborot oldingi davr uchun tuzilgan moliyaviy hisobda kam ko'rsatilishi kerak, lekin joriy davrdagi yok i oldingi har qanday davrdagi sol daromad yoki zarami ko'rsatish uchun (agar muhim xatolar shu davrlar davomida tuzatilgan bo’Isa) alohida ustunda qo'shimcha axborot keltirilishi lozim.
Xo'jalik yurituvchi su'yekt o'zgartish kiritilayotganda bir vaqtning o’zida
quyidagi axborotni ochib berishi lozîm: muhim xatoning mohiyati; joriy davrdagi daromad yoki zarar deb e'tirof etilgan o’zgartirish miqdori;
3) Qo'shimcha ma’Iumotlar taqdim etilgan har bir davrga oid o'zgartirishlar mîqdori hamda shu davrdan oldingi davrlarga oid qo’shimcha ma'lumotlarga kiritilgan davrlarga taalluqli o'zgarishlar miqdori. Agar amalda qo'shimcha ma’lumotlar keltîrish qo'llanilmasa, u holda buning sabablari ochib berilishi kerak.
Ba'zi hollarda hisobot tuzilgandan keyin ham unga o’zgartirishlar kiritilishi mumkin. Hisob siyosatidagi o'zgartishlar belgilangan tartibda ko'zda tuıil gan hollardagina yoki o’zgartishlar xo'jalik yurituvchi su'yektning moliyaviy hisobotlarida axborotni yanada ishonchliroq taqdim etishga ko’mak lashsagina ko'rsatilishi mumkin. Hisob siyosatidagi o'zgartishlar natijasida yuz bergan o’zgarishlar miqdori yil boshidagi taqsimlanmagan foyda saldosini o’zgartirish yo’1 i bilan buxgalteri ya balansiga yozib qo'y ilishi hamda hisobot davridagi sof daromad yoki zarami aniqlashga kiritilishi lozim.
Hisob siyosatidagi o’zgartish lar moliyaviy hisobotni taqdim etishning oldingi davriga nisbatan hisobot davriga muhim ta'sir o'tkazsa yoki kelgusi hisobot davrlariga ta'sir o'tkazadigan bo’Isa, xo'jalik yurituvchi su'yekt tushuntirish larda quy idagi axborotni ochib berishi lozim.

• 
  o’zgartirishlar sabablari;
  
• 
  hisobot davridagi va taqdim etilgan oldingi davrlardagi tuzatishlar miqdori;
  

-joriy davrdagi sof daromad yoki zararda hisobga olingan tuzatish miqdori;

• 
  q iyosiy ma'lumotlarga kiritilgan hisobot davridan oldingi davrlarga oid tuzatishlar miqdori;
  
• 
  qo'shimcha ma’ lumotlar keltirilgan har bir hisobot davriga kiritilgan tuzatishlar miqdori, moliyaviy hisobotlarga kiritilgan davrlardan oldingi davrlar bilan bog’liq tuzatishlar miqdori. Agar qiyosiy axborot kiritilgan bo’Isa yok i qo'shimcha ma’lumoı taqdim etish mumk in bo’1 masa, bu holat ham ochib beri lishi kerak;
  

-qayta hisoblangan q iyosiy ma’ lumotlar yoki ularni qayta hisoblash maqsadga muvofiq emasligi sabablari.


Xulosa
Hozirgi kunda moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni to’ldirishda ko’pgina kamchiliklar mavjud. Bizning fikrimizcha, hozirgi talablardan kelib chiqqan holda foyda va zararlar to'g’risida hisobotda kamida to'rtta ko’rsatkich keltirilishi lozim: yalpî foyda, boshqa muomalalardan ko’rilgan foyda, soliq chiqarib tashlangunga qadar bo’lgan foyda, soliq to’langandan keyingi sof foyda, bundan tashqarı realizatsiya hajmi, realizaısiya qilingan mahsulot tannarxi, foizlar bo'yicha tushumlar.
Nazorat va mu hokama uchun savollar:

1. 
   Daromad va xarajatlari taqqoslash orqali qanday ko'rsatkichlar aniqlanadi?
   
2. 
   «Xarajatlar tarkibi to’g’risida»gi Nizomga muvofiq korxonalarning xo’jai ik faoliyati natijasida oladigan daromadlarining guruhlanishini izohlab bering.
   
3. 
   Moliyaviy natijalar to'g’risidagi hisobotda daromadlar olish bilan bog’liq xarajatlari guruhlab bering.
   
4. 
   Moiiyaviy natijalarni shakllantirishning xalqaro darajada qo' llaniladigan usullarini sanab bering.
   
5. 
   Yalpi foyda qanday tartibda aniqlanadi?
   
6. 
   Umumxo'jalik faoliyatini aniqlanishi tartibini tushuntirib bering.
   
7. 
   Soliq to’langunga qadar foydani aniqlash tartibini tushuntirib berîng.
   
8. 
   Favqulodda foyda va zararlami aniqlash tartibini izohlab bering.
   
9. 
   Davr xarajatlariga qanday xarajatlar kiradi?
   
10. 
    Asosiy faol iyat bilan bog'liq xarajatlarga qaвday xarajatlar kiradi.
    

Tavsiya efilayotgan adabiyotlar:
1 . Каморп+аноаа Н.А., Kapiauioaa Н.В. Byxгairrepcxiiii фиііаіісоаыіі yxer. 4-е над., доп. — CH6.: Fiиiep, 2009. — 288 с.
2 Kpafiiioaa lO. Е. Кратхіііі sypc по Ме›хдуиароднвім ciaiinapтau ауднта: yue6 пособ. • М.: «OseiiEuHra›J, 2009.- 1 19 с.

3. 
   Koiinpaxoa Н.П. Ѕухгаппрскиіі (финансовыіі, упраалениес«иіі) yxer: y'iefi.
   

— М.: Пpocne›rr, 2009. — 448 с.

3. 
   Консгаигинова Е.Н. Ме›іщуі4& ОАнне сгаидаріы фниансовоіі опегности: Yue6. пособ. — М.: «Дааіхоа и К », 2008. - 288 с.
   
4. 
   Xtypaea Н., Вобоп‹оноа 0., Абдуаахіідоа 't›., Согаолпііеаа Ј. Monuzauii аа 6ouixapy в xuco6ii. Дарсzнг. -Т.: 2007 Ii
   
5. 
   Kapiiuoa А.А. £іухгыггериs хцсоби. /Дарслнк -Т.: lllaps, 2004.-592 6.
   

67
4-bob. Asosiy vositalarning hara kati to’g’risidagi hisobot

1. 
   Asosiy vositalarning harakati to’g’risidagi hisobotning mazmuni va ahamiyati
   

Korxonalaming ishlab chiqarish jarayonini asosiy vositalarsiz tasavvur qilish qiyin. Chunki mar meh nat unumdorligini oshirishning asosiy manbai, mahsulot si fatining talab darajasida bo’lishini ta'minlovchi omil hisoblanadi.
Ayniqsa Iqtisofiy inqirozning iniegractiyalashuvi sharoitida raqobatchilar o'rtasidagi kurashda asos iy vositalaming tarkibiy qismi hisoblangan zamonav iy texnika va texnologiyalarsi z muvaffaq iyatlarga erishish qiyin. Shu bilan birgalikda zamonaviy takomillashgan asosiy vositalami amaliyotga qo’hash il miy texnika progressining eng so’nggi y utuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilinishini ta’minlaydi. Bu o'z navbatida il m-fan yutuq larini annal iyotga qo’Hash va ular o'rtasidagi aloqalami rivojlantirishni ta’minlaydi.
Asosiy vositalar har bir sikldan so-ng ishlab chiqarish sohasini lark etmay, mehnat jarayonida o*z natura ashy oviy shaklin i saqlab qolishi bilan tavsiflanadi. Lllaming qiymati mahsulotga bir yo'Ia emas, balki qismlab o’tadi. Ammo shunday mehnat vositalari ham borki, ular o’x iqti sodiy mazmuniga ko’ra mehnat quroli hisoblanadi. Riroq asosiy vositalar tark ibiga kirmaydi, balki ay lanma mablag’ lar tarkibida hisobga olinadi. Asosiy vositalar ishlab eh iqarish jarayonida qatnashishiga qarab ularni asosiy vositalaming aktiv va passiv qismlarga ajratiladi. Asosiy vositalaming aktiv qismi ga mashina va uskunalar (kuch hamda ishchi mashina va uskunalar, o'lchov hamda to’g’rilash asboblari va qurilmalari, laboratoriya uskunalari, hisoblash tex nikasi, boshqa mashina va uskunalar), shuningdek transport vositalari kiritiladi.
Asosiy vositalarning aktiv qismini aniqlashda ularning mahsulot hajmining o"sishiga, mehnat unumdorligining ortishiga bevosita ta"sir etishini ham e'tiborga olish lozim. Asosiy vositalaming passiv q ismi ishlab chiqarish jarayoni uchun sharoit yaratuvchi ishlab chiqarishning infratuzilmasining binolari va inshootlarini o’z ichiga oladi.
Moliyaviy hisobotdan ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun korxonaning asosiy vositalarining tarkibi ularning ish holati va umumiy qiymati muhim ahamiyatga ega. Bu ma'lumotlar korxonaning moliyaviy hisobot tarkibiga kiritiladigan «Asosiy vositalaming harakati to’g’risidagi hisobot»da o'z aksini topadi.
«Asosiy vositalarning harakati to’g’risidagi hisobob›ning asosiy vazifasi I-sonli
BHMA «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot»ning 86-bandida quyidagilar yozilgan:
«Ushbu hisobot asosiy vositalaming harakati hamda ularning eskirishini hisoblash to’g’risida qo'sliimcha axborot beradi. Shuningdek, unda ijaraga berilgan yoki olingan asosiy vositalar to’g’risida ham axborot beradi».
3-«Asosiy vositalarning harakati to’g’risida hisobot» asosida asosiy vositalami yalpisiga emas, balki ularning turlari bo'yicha holatini, shuningdek, ta'minlangan va foydalanish samaradorligini mufassal tahlil qilish imkonini beradi. Hisobotning mazkur shaklida asosiy vositalaming har bir turi bo'yicha dastlabki qiymati, eskirishi va qoldiq qiymati, shuningdek ularning yil boshidagi qiymati, qancha kelib tushgani
va chiqib ketganligi, yil oxiriga qoldig"i ko”rsatiIadi. hisobot oxirida ular ishlab chiqarish va noishlab chiqarishdagi asosiy ‹›sitalarga bo'Iingan. Ma*lumot tariqasida asosiy vositalar turlari bo'yicha qaysi mahI:iy"lar hisobiga olinganligi, qancha asosiy vositalar ijaraga olingan va berilganliai to _s^'risidagi ma*lumotlar keltirilgan.
Shuningdek, ushbu hisobot ma“lumotlari as‹›sida asosiy vositalar holatini ifodalovchi
quyidagi ko'rsatkichIar aniqlanadi: eskirisl›. aroqsizlik, yangilanish, chiqib ketish koeffitsiyentlari, asosiy vositalar tarkibi. ularniлg umumiy va asosiy vositalar turlari bo'yicha o*sish summasi kiritiladi. Ascsij ‹›sitalarning harakati to'g’risidagi hisobot ma'Iumotlari korxoⁿaning asosiy vositalari bilan ta'minlanganliyini mehnatning mexanizatsiyalashganlik darajasi. ishlab chiqarish jarayonining mexanizatsiyalashganlik darajasi kabi ko”rsatkichlarini hisoblashda ham foydalaniladi. Asosiy vositalarni fioydalanish samaradorligining mezonlaridan ko'riladigan foyda (samara)dir. Buni taк sillo› chi ko’rsatkichlar ^qator_'s^a fondning rentabelligi; asbob-usËunэlar unumdorligi Labi ko'rsatkichlar kiritiladi na ular ushbu hisobot ma'lumotlari asosida hisoblanadi.

2. 
   Asosiy vositalarning harakati to'g’risidagi hisobotning me'yoriy asoslari ^{Asosiy vositalarn}_'•s ^{harakati to’ ’risidagi hisobot ichki va ta}s^hqi
   

foydalanuvehilar uchun alohida ahainijalua e*a bo'1gan ko'rsaikichlami o'zida
mujassam qiladi. Ushbu hisobot ko’real k ich larining ahamiyatini e'tiborga olgan holda uni tartibga solish qator huqnq iy va mc’joriy hujjatlar bilan amalga oshiriladi.
Asosiy vositalar harakati io’ ’risida i hisobotning sifatida O'rbekiston
Rcspublikasining «l3tixgalteriya hisobi ^{to’g”risida}_»s' Qonuni alohida ahaiyatga ega.
Ushbu qonunniiig 16-moddasida mo1 i j а iy hisobot «Asosiy vositalar harakati
to’g"risidagi hisobot»ni hain o'z ichi3a ol ishi her ilab qo'yilgan.
Ushbu hisohotii ing h uquqiy asos sitai ida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yi1 1-fevralda i 54-sон li Qarori bilan tasdiq langan «Mahsulot (ishlar. xizmatlar)ni ishlab chiqarish уа soi ish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllanlirish taoibi to“g’risida»ui Nizoinni keltirish mumkin. Ushbu Nizom «Asosiy vositalar harakati to’g’risida i hisobotni» tartibga solish bevosita aloqador bo'lmasada, u asosiy vositalarni saqlash, ishlatish va ta”mirlash xarajatlarini ishlab chiqarilayotgan mэhsu lot (ish, xizniat)lar tannarxiga kiritish. shuningdek asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog'liq muomalalaming moliyaviy natijalarda aks ettirish uslubiyati belgilab berilgan. Shu bilan birgalikda asosiy vositalaming eskirish xarajatlari, nizomga olingan asosiy vositalarga hisoblangan amortizatsiya xarajatlari talabi ham belgilangan.
Asosiy vositalar harakati to’g’risidaei hisobOtfling naVbatdagi huquqiy asosi O'zbekiston Respublikasining «Soliq Kodeksi», O'zbekiston Respublikasi soliq kodeksining 23-moddasida asosiy ’ositalarning amortizatsiya norinalari keltirilgan. Ushbu moddaga asosan barcha asosiy vositalar bcshta guruhga bo"lingan va ularning har bir guruhi uchun alohida amooizatsiya normalari belgilangan. Shu bilan birgalikda ushbu moddada amortizatsiya hisoblash tarkibi ham tushuntirib berilgan. Shuningdek, nizomga olingan asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash qoidalari ^{belgilab berilgan. Bulaming barchasi korxonalard}a ^{«Asosiy vositalar harakati}
69
to’g’risida2i hisobot›)ni tuzish uchun zarur ma'lumoı larni shak liantirishni belgilab beradi. Ushbu hisobotning me'yori asosi sifatida O"rbekisıon Respubl ikasida qabul qilingan « Buxgalteriya hisobining mil I iy standartlari» hisoblanadi. U lar jumlasiga quyidagi « BfJ MA»1arni kiritish mumkin:
1 -11H.X1 A «Hisob siyosati x a moliyaviy hisobot»;
5-Dl-II A «Asosiy vositalar»;
21 -BHX1.4 «Xo'jalik yurituvchi su'yekt1arning mol i jan ij -xo'jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo'llash bo"yicha yo"riqnoma»:
22-BH dl A «Chet el valutasida ifodalangan akti lar va majburiyatlarning
hisobi».
1 -BHNIA «Hisob siyosati va moliyaviy hisoboı»nin 1 2-bandida moliyaviy hisoboıııın2q tarkibi belgilangan bo'lib. unda «asosiy vositalar harakati to g'risidagi hisobot» 3-shak 1 tuzilish belgilab berilgan. Shuningdek, unin* I 4-bandida moliyaviy hisobot shak llari ko'rsatkichlariniııg ochib berilishi bel ilancan bo’I ib, bu vosita mor i jan ij hisobotning uchinchi shakli bo'lgan «Asosi› v ositalar harakati to’g’risidaci hisobot»ga ham belgilangandir. Shu bilan bir3alikda ushbu
«BHMA A»niıı3 60, 61-bandlarida hisobotning davri va hisobot sanasi belgilab
berilgan bo'1ib, uni taqsim qilish 62-band bilan tartibea solindi.
«Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot» uchun zarur ma'1unıotlami buxgalteri; a hisobi schyotlarida shakllantirishda 5-8HMA «Asosiy vositalar» alohida o’rin tutadi Clııınki asosiy vositalar hisobini yuritish asosan ushbu hisobot bilan ^tartib_s^a sol iııadi. Unda «Asosiy vositalar harakati to"g’risidagi hisobot» uchun zarur bo’lgan na’ luoı larning yechimi berilgan:
-asosiy vositalar tarkibida hisobga olish uchun qo'y iladigan mezonlar;
-asosij › osıtalar dastlabki qiymatini shakllantiruvchi xarajatlar tarkibi:
-asosi; ositalarga amortizatsiya hisoblash usullari:
-asosiy vositalarni qayta baholash.
Ushbu ıcasalalarining yechimlari korxonalarda asosiy vositalar hisobini yuritishııi ıarıib a soladi va hisobot tuzish uchun kerakli ma’i umotlami yip"ish imkoniııi beradi.
«Asosiy’ vositalar harakati to’g’risidagi hisobot»ni tuzishda 2 I-BHMA «Xo'jalik yurituvchi su’yektlarning moliyaviy-xo'jalik faoliyati buxpallcriya hisobi sclıjotlar rejasi xa turi qo'llash bo"j icha yo'riqnoma» alohida ahamiJ atga ega. Chunki, 21 - BHMA asosiy vositalar hisobida yo'naltiri1gan schyotlar va ularning funksiyasi aniq belgilab berilgan. Hisobotda keltirilgan ko’rsatkichlarni shak llantirish uchun alohida schyotlar tay inlangan. Ushbu standart asosida «Asosiy vositalar harakati to'g’risidagi hisobot»ni tuzish uchun zarur bo’lgan ma'lumot1ar shakllaııtiriladi:

• 
  boshlang’ich (qayta tiklash) qiymati;
  
• 
  yig’i lgan amortizatsiya miqdori;
  
• 
  qoldiq qiymati.
  

Yuqoridagi ko'rsatkichlar buxgalteriya hisobining alohida schyotlari ma'lumotlari asosida aniqlanadi. Shuningdek, har bir ko'rsatkich bo'yieha bir necha zarur ko'rsatkichlar ham alohida hisobga olinadi. Masadan, asosiy vositalaming boshlang’ich qiymati yil boshiga va yil oxiriga alohida hisobga olish imkoniyati ta'minlanadi. Shu bilan birgalikda yil davomida kelib tushgan asosiy vositalarning
70
dastlabki qiymati yoki yil davomida chiqib ketgan asosiy vositalaming boshlang’ich qiymati ham alohida hisobga olinadi. Ular hısobot tuzish uchun zanır ma'lumotlar hisoblanadi. Korxonalar o'zlari uchun zarur asosiy vositalari xorijiy mamlakatlardan sotib oladılar. Dunday xo'ja1ik muomalalari asosiy vositalaming boshlang"ich qiymatining shakllanishiga ta'sir ko’rsatadi. Chunki xarajatlar tarkibi turlicha bo'lishi bilan birgalikda ular chet el valutasiga sotib olinganligi, shuningdek asosiy vositalamit qabul qilish sanasi va ularning qiymatini xorijiy mol yetkazib beruvchiga to’lash sanasiga quyidagi farqlar vujudga keladi. Bulaming barchasi «Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot»da o'z aksini topishi zarur. Bunday muomalalarning buxgalteriya hisobi 22-BHMA «Chet el valutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlaming hisobi»da belgilab berilgan.
«Asosiy vositalar harakati to’g’rısidagi hisobot» tuzishda O"zbekiston Moliya vazirl igida 2002 yil 27 dekabrda tasdiqlangan va Adliya vazirl igida 2003 yil 24 yanvarda ro'yxatga olingan «Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish bo'yicha qoidalar» alohida ahamiyatga ega. Ushbu qoidalaming 125, 137-band1ari «Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobotini tuzish bo'yicha ko'rsatmalarni o'z ichiga oladi. Unda hisobotni har bir moddasini tuzish uchun zarur majburiyatlami aniqlash alohida qoidalari belgilab berilgan.

3. 
   Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot agregatlari va ularning mazmuni
   

Asosiy vositalar harakati to"g"risidagi hisobotning 010-190 satrlarida ularning mazmunini ifodalovchi ko'rsatkich1ar keltirilgan. Ushbu hisobotning 010-160 satrlaridagi ko'rsatkichlar 21 -BHMAda keltirilgan asosiy vosiıalar tasnifiga mos keladi. Qolgan ko'rsatkichlarni buxgalteriya hisobi schyotlaridan jamlash yo'li bilan olinadi.
Hisobotning «yer» ko'rsatkichi korxonaga qonunchilikka muvofiq mulk sifatida berilgan yer maydonlarini bildiradi. O'zbekiston Respublikasi «Yer Kodeksi»ning 17-moddasida binoan, «yuridik shaxslar yer kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq doimiy egalik qilish, doimiy foydalanish. muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo'lishlari mumkİn».
«Yemi obodonlashtirish, yer maydonlari tuzilishini o'zgartirish. yo'llami qurish, avtomobillar va boshqa transport vositalari uchun saqlash joylari, devorlar va boshqa inshootlarni qurish bilan bog'liq muomalalaming natijasi aks ettiriladi.
Yer maydonlari, o'rmonzor va suv havzalariga, ko'p yillik daraxtzorlarga sarflangan kapital qo'yilmalar barcha obodonlashtirish ishlari tugatilishidan qat'iy nazar foydalanishga qabul qilingan maydonlarga tegishli xarajatlar sifatida asosiy vositalar tarkibiga qabul qilinadi.
^{Respubl ikamizda hozirgi fqtisofiy} inqirozⁿⁱng ^{integfactiyalashuvi sharoitida}
yeming asosiy vositalar tarkibiga kiritilishi uning muayyan qiymatiga ega
ekanligidan dalolat beradi.
«Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo'yicha olingan asosiy vositalari
obodonlashtirish» ko'rsatkichiga uzoq muddatli ijara shaonomasi bo'yicha ijaraga


71
olingan mulkni obodonlashtirish bilan bog’i iq kapital xarajatlar, shuningdek,
rekonstruksiya va modemizatsiya qilish xarajatlari ham aks ettiriladi.
hisobotning bino ko'rsatkichida ishlab chiqarish korpuslari, sexlar, ustaxonalar, boshqarma binolari, turar-joy binolari va boshqa ishlab chiqarish, ma’muriy—xo’jalik va ijtımoiy-maishiy maqsadlar ob'yektlari ko"rsatiladi. lnshootlar ko'rsatkichida ish tab chiqarish jarayonlarining texnikaviy yoki umumiy vazifalarini bajarishga xizmat qiladigan ob'yektlari-avtomobi1 yo'llari, ko"priklar, osma yo'llar, suv omborlari, neft va gax quduqlari, shaxta quduqlari va boshqalaming qiymati ko'rsatiladi.
Uzatuvchi moslamalar tarkibiga mashina, dvigateldan ish mashinalariga elektr, issiqlik, mexanik energiyani uzatishga, shuningdek suyuq va gazsimon moddalami bir ob'yektdan boshqa ob'yektga o'tkazib berishga xizmat qiladigan qurilmalar (elektr o'tkazish yo'llari, quvur yo'l1ari, issiqlik va gaz tarmog’i hamda boshqalar) kiradi.
Mashina va uskunalar tarkibi ancha murakkab bo’I ib, ularni quyidagi guruhlarga
ajratiladi:
-kuch mashina va jihozlari elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqaradigan yoki uııi mexanik harakat energiyasiga aylantirib beradigan generator-mashinalar. dvigatel mashinalar (qozonxonalar, bug’ d¥igatellari, turbinalar, kuch tarsformatorlari va boshqalar)dir;
-ish mashinalari va jihozlari mehnat predmetlariga mexanik, termik, kimyoviy yoki boshqa yo'sinda texnologik ishlov berishga, ularni ishlab chiqarish jarayonida qo’zg’atish, qazib olish, eritish, tayyorlashga xizmat qiladigan qurılmalar (stanoklar, apparatlar, agregatlar)dir;
-o'lchash va boshqaruv asboblari hamda qurilmalari va laboratoriya jihozlari foydalaniladigan texnika ishidagi turli parametr (ko’rsatkich)lami o"lchash, ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish, xom ashyo, materiallar va tayyor mahsulotlar si fatini tekshirish, namlik darajasi, shovqin ta'siri va boshqalami o'lchshda ishlatiladi. Ularga monometrlar, tarozilar, mikroskoplar, dispetcherlik nazorati asboblari va boshqalar kiradi;
Boshqa mashina va jihozlarga yuqoridagi guruhlarga kiritilmagan mashina va j ihozlar hisobga olinadi. «Mebel va ofis jihozlari)› tarkibida ishlab chiqarish va boshqaruv uchun mo'lja1langan mebel va jihozlar (stollar, shkaflar, mebel yig’imlari, kreslo, temir seyfiar va boshqalar). Shuningdek, ofis jihozlari (telefaks apparati, qog"oz qirqadigan va yo'q qiladigan mashinalar va boshqalar) aks ettiriladi.
«Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi» ko'rsatkichida kompyuterlar, printerlar, skanerlar, modern va boshqa kompyuter jihozlari hamda hisoblash texnikalari hisobga olinadi.
Transport vositalari ko'rsaıkichida passajirlar maqsadlaridagi narsalami tashishga mo'ljallangan harakat vositalari (temir yo'l, suv, avtomobil, kommunal transport iva muhim neft quvur yo’llari)ning qiymati o’z aksini topadi.
^Hisobotning «Ishchi hayvonlar ko'rsatkichida ishchi kuchİ sifatida foydalanadigan otlar, xo'rozlar, tuyalar, xachir va eshaklar va boshqa transport vositasi sifatida foydalaniladigan ishchi hayvonlaming qiymati ko'rsatiladi.


72
Mahsuldor hayvonlar tarkibida mahsulot beradigan qishloq xo'jaligi mollari-
si*irlar, biyalar, tuyalar, qo'ylar, echkilar va boshqa hayvonlar hisobga olinadi.
Ko'p yillik o'simliklar ko'rsatkichi bo3’lar. uzumzorlar va boshqa mevali bog“ lar, shuningdek ko'kalamzorlashtirish, dekoratsiya yashil devorlar hamda boshqa ko’p yillik o'sim1ik1aming qiymatini aks eniradı.
«Boshqa asosiy vositalar›) tarkibida yuqoridagi ko“rsatkichlarga kiritilmagan
asosiy vositalar hisobga olinadi.
«Konservatsiya qilingan asosiy vositalar» to’rsatkichida qonunchilikda o’rnatilgan tartibda konservatsiya qilingan asosiy vositalar hiSObga olinadi.
Hisobotda «Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing)ga olingan asosiy vositalar» ko'rsatkichida korxonada uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar qiymati aks cltiriladi.
Jami asosiy vositalar ko'rsatkichida 010— 160 satrlardagi yoki yuqorida
kelti rilgan barcha ko'rsatkichlarning yig’indisi o z aksini topadi.
Hisobotda korxonaning asosiy vositalari ishlab chiqarishga mansub va noishlab chiqarishga mansub va noishlab chiqarishga tegishli asosiy vositalarga guruhlangan holda ko’rsatilishi lozim. Buning uchun «Ishlab chiqarish» (171 -satr) va «noishlab chiqarish» ( 172-satr) ko'rsatkich1ari tayinlangan.
Shu bilan birgalikda hisobotda ma'lumot uchun «yil davomida sotib olingan asosiy vositalar» jami (1 80-satr) ko’rsatkichi inavjud bo"lib, u guy idagi ko'rsatkichlaming yig’indisi sifatida ko"rsatiladi:
-o"z mablag'1ari hisobiga (18 1 -satr);
-bank krediti hisobiga (1 82-satr);
-boshqa qarzga olingan mab1ag'lar hisobiga ( 183-satr).
Ushbu ko'rsatkichlarning yig’indisi yil da›omida korxona sotib olgan asosiy
vositalaming qiymati to’g’risida ma’lumot beradi.
Hisobotda «TugaManmagan Qurilish» ko7s:kichi ham majud bo'1ib, unda yi) davomida tugallanmagan kapital qurilish (pudrat yoki xo'ja1ik usulida amalga oshirilishidan qat’iy nazar) xarajatlari hisobga olinadi. 8u ko'rsatkich titulli, ya"ni kelgusida asosiy vositalar tarkibida hisobga olinadi_s fu binolar, imoratlar, inshootlar va boshqalami qurish bilan bog'liq kapital qo'yilmalar hisobidan amalga oshiriladigan xarajatlar to’g’risida ma’lumot beradi.

4. 
   Asosiy vositalar harakati to’g'risidagi hisobotni tuzish olididan o’tkaziladigan hisob ishlari
   

Korxonalar yillik hisobotni tuzishdan oldin hisob-kitoblarni aniqlashtirish bilan bog'liq qator tadbirlarni amalga oshiradilar. Ushbu tadbirlaming ayrimlari «Asosiy vositalar harakati to'g’risidagi hisobot»ni tuzishda bevosita aloqador hisoblanadi. Ushbu tadbirlar jumlasiga quyidagilar kiradi:
korxonaning asosiy vositalarini inventarizatsiya qilish;
-asosiy vostalami qayta baholash;
-hisobot davrida kelib tushgan asosiy vositalaf boshlang’ich qiymatini shakllanishi bilan bog'liq muomalalarni aniqligini tekshirish;


73