N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

Ólshew quralların metrologik attestatlash - donalab islep shıǵarılǵan (yamasa Ózbekstan aymaǵına donalab keltirilgen) o'lshew qurallarınıń, alardıń o'zgesheliklerin dıqqat penen izertlew tiykarında, qollanıwǵa haqılı ekenligin metrologik xızmet tárepinen tán alıw.
Metrologik xızmetler, oraylar, laboratoriyalardı akkreditlash - metrologik xızmetler, oraylar, laboratoriyalardıń ornatılǵan akkreditlash sheńberinde o'lshewler birliligini támiyinlew boyınsha islerdi o'tkeriwge haqılıgini rásmiy tán alıw.
Yuridikalıq adamlardıń metrologik xızmetlerin o'lshew quralların kalibrlash huqıqına akkreditlash - yuridikalıq shaxslar metrologik xızmetleriniń ornatılǵan sheńberde o'lshew quralların kalibrlashni o'tkeriw huqıqın rásmiy tán alıw.
Ólshewlerdi orınlaw metodikalarini metrologik attestatlaw -
Ólshewlerdi orınlaw metodikasınıń unga qo'yilgan metrologik talablarga muwapıqlıǵın bahalaw hám tastıyıqlaw maqsetinde o'tkeriletuǵın izertlew.
Ólshewlerdi orınlaw metodikası - Ólshewler nátiyjelerine aldınan málim bolǵan qátelik penen erisiwdi támiyinleytuǵın jumıslar hám qaǵıydalar kompleksi.
Ólshew uǵımsızlıǵı - Tekseriw- bul belgilengen talaplardı tolıq támiyinlew ushın obektiv dáliller járdeminde kórikten o'tkeriwdi támiyinash.


§ 4. 4. Informaciya texnologiyaları hám kommunikasiya tarawında metrologik xızmet

Ózbekstan Respublikasınıń «Metrologiya tuwrısında»gi Nızamı (11- element ) tárepinen xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń metrologik xızmetlerin o'lshew birliligini támiyinlew hám metrologik qadaǵalawdı ámelge asırıw boyınsha islerdi orınlaw ushın zárúr bolǵan jaǵdaylarda dúziliwi belgilep qoyılǵan. Milliy Standartlar Strukturası (MST). Milliy dárejede standartlardı tayarlaw, alar menen baylanıslı barlıq máseleler MST arqalı ámelge asıriladı. Ko'plegen mámleketler MSTni sho'lkemler yamasa institutlar dep júrgiziwedi.

Dúnya boyınsha ko'plegen ISO sho'lkemi aǵzaları o'zleriniń MSTsiga iye; biraq ko'plegen mámleketler MSTga iye emes, bul mámleketler ISO sho'lkeminiń standartları hám nızamlarınan paydalanadı. Hozitgi kúnde dúnya boyınsha 148 mámleket ISO sho'lkemi aǵzaları esaplanadı. Eń kóp rawajlanǵan mámleketler 1917 hám 1925 jıllar aralıǵinda 15 MST engizildi. Germaniya alar arasında birinshi bolıp ozıniń MSTsini quradı. Keyinirek sal waqıtlar aralıǵinda Ullı Britaniya, Amerika Qospa Shtatları, Belgiya, Kanada, Niderlandiya, Shvetsariya hám Austriya de o'zleriniń MSTni sho'lkemlestiriwdi. MST quiyidagi tiykarǵı funksiyalardı óz ishine aladı :
- Milliy standartlardı tayarlaw hám baspadan shıǵarıw ;
- Sanaatda standartlardıń ámelge asırılıwın támiyinlew;
- Ónimlerdi sertifikatlastırıw ;
- Texnika máselelerine baylanıslı bolǵan máseleler jáne bular milliy hám de xalıq aralıq standartlar menen óz-ara muwapıqlıǵın támiyinlew haqqındaǵı ma'lulotlarni járiyalaw ;
- Standartlar menen baylanıslı forumda hám xalıq aralıq xızmetlerde mámleket qatnasıwın baqlaw.
Házirgi waqıtta baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları salasında o'lshewler birliligini támiyinlew sistemasında o'lshew quralların salıstırıwlaw, kalibrlash, remontlaw hám metrologik gúwalaw huqıqına iye bolǵan ush akkreditlangan metrologiya xızmetlerin ámeldegi:
- Ózbekstan baylanıs hám informaciyalastırıw agentligi UNICON. UZ orayı qasındaǵı Tiykar metrologiya xızmeti,
- Radioaloqa, radioeshittirish hám televidenie orayı
- «Ózbektelekom» AK «Qalalararo baylanıs kárxanası» filialındaǵı metrologiya xızmetlerin.
UNICON. UZ orayı qasındaǵı Tiykar metrologiya xızmetiniń salıstırıwlaw hám remontlaw laboratoriyası sohaviy esaplanadı hám al tarawdaǵı barlıq xojalıq jurgiziwshi sub'ektler ushın remontlaw hám salıstırıwlaw jumısların o'tkeriw huqıqına iye. Aqırǵı eki xızmet akkreditlash tarawına muwapıq xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń ishki mútajlikleri ushın zárúr bolǵan o'lshew quralların remontlaw hám salıstırıwlaw huqıqına iye esaplanadılar. Bul metrologik xızmetlerin óz xızmetlerin ámelge asırıwları ushın úlgili o'lshew quralları, járdemshi úskeneler hám normativtexnik hújjetler menen támiyinlengenler.
Házirgi waqıtta, metrologiya xızmetlerin joq bolǵan (o'lshew qurallarınıń kompleksi kem bolǵanlıǵı sebepli), baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları salasında xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerinde o'lshew quralları jaǵdayı, tiyisli hújjetlerde belgilengen wazıypa hám minnetlemeleri ushın juwapkerler tayınlanǵan. Barlıq metrologik xızmetlerge hám o'lshew quralları jaǵdayı ushın juwapker shaxslarǵa tiykarǵı talaplar - bul o'lshew quralların, salıstırıwlaw hám remontlaw jumısların waqıtında o'tkeriw. Xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń metrologik xızmetlerine salıstırıwlaw laboratoriyaları menen birqatorda mámleket metrologiya qadaǵalawı hám tekseriwine tiyisli bolǵan tarawdan sırtdaǵı o'lshew quralları ushın
kalibrlash laboratoriyaların dúziw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları salasında o'lshew quralların kalibrlashning sho'lkemlestirilgen hám texnikalıq tiykarların engiziw o'lshew quralları jaǵdayın baqlawdı ańsatlastırıwǵa múmkinshilik beredi.
«Ózbektelekom» AK, «Ózbekstan pochtasi» DAK, uyalı baylanıs kompaniyaları, Internettiń iri operator hám provayderlarining qayta tashkil etiliwi sebepli alardıń strukturalıq bolındileri hám filialların metrologik támiyinlewde máseleler tuwıldı. Tuwrısıda, akkreditlashning qısqa tarawı menen shegaralanǵan ámeldegi ush metrologik xızmetlerdiń iskerligi jańa dúzilgen quramlar hám bolındilerdi remontlaw hám salıstırıwlaw jumısları menen tolıq támiyinley almaydı. Bul shınıǵıwalalardi sheshiw ushın hám úlgili o'lshew quralların remontlaw hám salıstırıwlaw laboratoriyaların joqarı texnologiya úskeneleri menen úskenelew jolı menen ámeldegi metrologiya xızmetleriniń akkreditlash salasın izbe-ızlıq penen keńeytiw hám qánigelerdi jańa texnika hám de texnologiyalar menen islewdiń zamanago'y usılları hám islew ilimiy tájriybelerin asırıw ushın úzliksiz túrde oqıtıw zárúr.
UNICON. UZ orayı qasındaǵı Tiykar metrologiya xızmeti baylanıs hám informaciyalastırıw salasındaǵı xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń metrologik xızmetlerin jumısların muwapıqlastıradı. Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları salasınıń xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń metrologiya xızmetlerin o'lshewler birliligi hám talap etilgen anıqlıǵın (o'lshewlerdi orınlaw usılların islep shıǵıw hám attestatlash, normativ hújjetler jaybarlarınıń metrologik ekspertizasi, proektlestiriw, konstruktorlıq hám texnologiyalıq hújjetlestiriw hám de taǵı basqa túrdegi jumıslar boyınsha ) támiyinlew salasında arnawlı bir iskerlikti ámelge asırıwda texnikalıq kepillikliligini tán alıwǵa, qálegen túrde akkreditasiyadan o'tiwi múmkin.
Metrologik támiynattıń quramına Ózbekstan baylanıs hám informaciyalastırıw agentligi, UNICON. UZ orayı qasındaǵı Tiykar metrologiya xızmeti, Telekommunikasiyalar hám pochta baylanısı salasındaǵı standartlastırıw boyınsha Texnika komiteti, Mámleket baylanıs inspeksiyasi, metrologik xızmetler hám xojalıq jurgiziwshi sub'ektleri o'lshew qurallarınıń jaǵdayı ushın juwapker shaxslar kiredi.
Metrologik támiynat sisteması Ózbekstan Respublikası Mámleket o'lshewler birliligini támiyinlew sisteması menen, Ózbekstan Respublikası standartlastırıw Mámleket sisteması, standartlastırıw hám sertifikatlastırıw tarawdıń sistemaları menen óz-ara seriklik etedi. Sistemanıń basqa mámleketlerdiń o'lshewler birliligini támiyinlew sistemaları hám xalıq aralıq organlar menen óz-ara serikligi Ózbekstan Respublikasınıń ámeldegi nızam hújjetlerine, Ózbekstan baylanıs hám informaciyalastırıw agentligi, «O'zstandart» agentliginiń normativ hújjetlerine muwapıq tártiplestiriledi. Mámleket metrologik qadaǵalawı hám tekseriwi salasında qollanılıp atırǵan o'lshew qurallarınıń Mámleket Reestrini, metrologik támiynat boyınsha standartlar Mámleket Reestrini, akkreditlangan metrologik xızmetler hám metrologik laboratoriyalar Mámleket Reestrini júrgiziw, Sistema boyınsha sho'lkemlestirilgenuslubiy hújjetlerdiń shártlesiwi, basqa mámleketlerdiń o'lshewler birliligini támiyinlew Mámleket sistemaları menen óz-ara seriklik qılıw, sanday-aq, sınaqlar nátiyjelerin óz-ara tán alıw, tur tastıyıqlanishining sertifikatları hám metrologik gúwalaw máseleleri boyınsha, sonıń menen birge o'lshew quralların salıstırıwlaw usılların, o'lshew quralları ústinen mámleket metrologik qadaǵalawı hám tekseriwin ámelge oshirish vazifalari «O'zstandart» agentligi zimmasiga yuklatilgan.
Metrologik xızmetlerdi ko'rsetiw boyınsha respublika orayı :
- o'lchash quralları túrin tastıyıqlaw boyınsha sınaqlardı o'tkeriw;
- o'lchash quralların metrologik gúwalaw, o'lshew quralların salıstırıwlaw ;
- metrologik xızmetlerin, orayları, laboratoriyaları o'lshew qurallarınıń sınaqları hám salıstırıwlashlarini o'tkeriw huqıqın beretuǵın akkreditlashni sho'lkemlestiriw hám o'tkeriw;
- o'lchashlarni orınlaw usılları hám metrologik iskerliginiń basqa arnawlı bir túrleriniń mámleket metrologik qadaǵalawın ámelge asıradı.
Standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw ilimiy-izertlew institutı belgilengen qánigelikler boyınsha kadrlar tayarlaw (qayta tayarlaw ) ni támiyinleydi hám nızamlastırıwshı metrologiya boyınsha islep shıǵılıp atırǵan tarawdıń normativ hújjetleriniń shártlesiwinde qatnasadı, metrologik xızmetlerin hám sınaq laboratoriyaların akkreditlash boyınsha hújjetler ekspertizasini o'gkazadi. Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları salasında metrologik
támiynat máseleleri Ózbekstan baylanıs hám informaciyalastırıw agentligi tárepinen tártiplestiriledi hám muwapıqlastırıladı.
Ózbekstan Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları mámleket komitetiniń tiykarǵı wazıypaları to'mendegiler esaplanadı :
- Metrologiya nızam hújjetleri, o'lshew quralları turining attestasiyasi hám tán alınıwı máseleleri boyınsha «O'zstandart» agentligi menen óz-ara seriklik, Sistema quramın qáliplestiriw jáne onıń urıs qatnasıwshısılarınıń iskerligin koordinatlash boyınsha islerdi sho'lkemlestiriw;
- Baylanıs salasındaǵı regionlıq óz ara doslıq hám basqa xalıq aralıq sho'lkemler menen Sistemanıń qaǵıyda hám normaların rawajlandırıw hám de uyqaslastırıw máseleleri boyınsha óz-ara seriklik qılıw ;
- umumsoha xarakterindegi máselelerdi sheshiw, baylanıs hám informaciyalastırıw salasında o'lshewler birliligini támiyinlewde texnikalıq siyasatti islep shıǵıw ;
- soha metrologik támiynatınıń nızam hújjetleri bazasın islep shıǵıw boyınsha islerdi sho'lkemlestiriw.
Ózbekstan baylanıs hám informaciyalastırıw Agentligi qasındaǵı standartlastırıw boyınsha Texnikalıq komitet to'mendegilerdi islep shıǵadı :
- metrologiya nızam hújjetleri hám de baylanıs hám informaciyalastırıw tarawı xojalıq jurgiziwshi sub'ektleriniń metrologik támiynatı boyınsha strategiyanı ;
- xalqaro standartlar talapları menen uyqaslastırılgan normativ hújjetlerdi islep shıǵıw, ámeldegi normativ hújjetlerge o'zgertiwler kirgiziw yamasa alardı bıykarlaw, sırt el, xalıq standartlarınan Sistemanı jetilistiriw maqsetinde paydalanıw boyınsha usınıslardı tayarlaydı ;
- aloqa, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları salasında metrologik xızmetlerdiń sho'lkemlestirilgen sxemasın jetilistiriw hám qáliplestiriw boyınsha usınıslardı tayarlaydı.
Ózbekstan Respublikası Baylanıs ministrligi (házirde Ózbekstan baylanıs hám informaciyalastırıw agentligi) dıń 1997 jıl 11 iyuldagi 225-san buyrıǵına tiykarınan UNICON. UZ orayı qasında Tiykar metrologiya xızmeti dúzildi. Tiykar metrologiya xızmeti Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları
salasınıń xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerin metrologik támiynatı wazıypaların ámelge asırıw boyınsha jumıslarǵa ilimiy-texnikalıq hám sho'lkemlestirilgenuslubiy basshılıqtı ámelge asıradı. Tiykar metrologiya xızmeti qaǵıydaǵa muwapıq o'lshew qurallarınıń tarawdıń reestrini júrgizedi, «Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları salasında qollaw ushın usınıs etilgen o'lshew quralları katalogi»ni hár jılı jańalaydı.
Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikasiya texnologiyaları salasındaǵı Radioaloqa, radioeshittirish hám televidenie orayı qasında iskerlik ko'rsetip atır. Nızam hújjetleri hám normativ aktlar, mámleket hám tarawdıń standartları talapların orınlaw hám alarǵa ámel qılıw, lisenziya shártleri hám baylanıs hám informaciyalastırıw salasında usınıs atırǵan xızmetler sapasın támiyinlew boyınsha Mámleket qadaǵalaw organı bolıp Mámleket baylanıs inspeksiyasi esaplanadı. Sistema qatnasıwshılarınıń tiykarǵı wazıypaları alar tuwrısındaǵı belgilengen tártipte kelisim hám tastıyıqlanǵan qaǵıydalarǵa muwapıq anıqlanadı.