N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

§ 4. 5. Metrologiya boyınsha xalıq aralıq sho'lkemler

1906 jıl elektrotexnika salasındaǵı xalıq aralıq dárejedegi islerdi standartlastırıw maqsetinde dáslepki xalıq aralıq sho'lkem dúzildi, bul sho'lkemge 15 mámleket wákilleri qatnastı, hám de sho'lkemdi xalıq aralıq elektrotexnika komissiyası (IEC) dep at berildi. 1946 jılda Londonda ushrashqan

25 mámleket delegatsiyasi “standartlar sanaatınıń umumlashuvini hám de óz-ara muwapıqliligini támiyinlewge qaratılǵan” barlıq maqsetlerdi ózinde qamtıp alǵan birden-bir xalıq aralıq sho'lkem dızıwǵa qarar qılıwdı. Jańa dúzilgen sho'lkemdi Xalıq aralıq Standartlastırıw Sho'lkemi (ISO) dep atawdı, hám bul sho'lkem 23 fevral 1947 jıldan rásmiy iskerlik júrgize basladı. ISO qısqartpası Greekcha isos sózinen “teńlik” degen mánisti beredi. Sal sebepli qaysı mámleket yamasa qanday tilde bolıwınan qaramastan sho'lkemdiń atı qısqasha ISO formasında júritiledi. Házirgi kúnde 148 mámlekettiń MSTsi ISO dıń tarmaǵı esaplanadı, muwapıqlastırıw sistemasınıń oraylıq sekretariati Shvetsariyaning Geneva qalasında jaylasqan. ISO mámleketlik emes (húkimetlik emes) sho'lkem esaplanadı.
MEK elektrotexnika, elektronika, radioaloqa, televidenie, telekommunikasiya, priborlar jaratıw tarawları boyınsha shuǵıllanadı. 1975 jıldan baslap MEK usınısları xalıq aralıq standartlar statusini aldı. MEK standartları elektrotexnik úskeneler hám elektron apparatlardı kirip qılıwda qollanıladı. Házirde 41 milliy komitetler MEK dıń aǵzaları esaplanadı. Bul mámleketlerde jer kurrasining 80 % xalqı jasap, dúnyadaǵı islep shıǵarılıp atırǵan elektr quvvutining 95 % dıń qarıydarları esaplanadı. MEK dıń joqarı baslıq mekememesi MEK keńesi esaplanadı. Al jaǵdayda eń joqarı lawazımında MEK prezidenti turadı hám al hár 3 jılda saylanadı. MEKning jumısshı tili bolıp, orıs, ingliz hám fransuz tilleri esaplanadı.
Nızamlastırıwshı metrologiya boyınsha xalıq aralıq sho'lkem (MOZM) 1956 jıldan berli ámeldegi hám házirde 50 den artıq nızamlastırıwshı metrologiya boyınsha Xalıq aralıq seriklikti támiyinlew mámleketlerdi óz ishine aladı. Onıń tiykarǵı waziypası xalıq aralıq masshtabda o'lshewler birliligini támiyinlew, o'lshew aljasıqlardı bahalaw, o'lshew usılları, terminologiya hám shártli belgilewler boyınsha usınıs islep shıǵıw bolıp tabıladı. Onıń joqarı organı - Xalıq aralıq konferensiya bolıp tabıladı. Bul konferensiya Xalıq aralıq ko'lemde o'lshewler birliligini támiyinlew ámeliyatı boyınsha MBMv - o'lshew hám tárezi boyınsha xalıq aralıq byuro esaplanadı. MOZM sho'lkemleri to'mendegiler:
1. Nızamlastırıwshı metrologiyaning xalıq aralıq konferensiyası
2. Nızamlastırıwshı metrologiyaning xalıq aralıq komiteti
3. Nızamlastırıwshı metrologiyaning xalıq aralıq byurosi
Bunnan tısqarı MOZM quramında jumısshı -texnikalıq gruppalar de iskerlik ko'rsetedi. Nızamlastırıwshı metrologiyaning xalıq aralıq konferensiyası hár jılı bir ret shaqırıladı. Nızamlastırıwshı metrologiyaning Xalıq aralıq komiteti MOZM dıń baslıq organı esaplanadı. MOZM dıń shtab-kvartirasi Parij shaxrida Jenevada bolsa ISO hám MEK sho'lkemlerdiń sekretariatlari jaylasqan. MKZM- prizidenti hám eki vise-prizidenti altı jıl mudatga saylanadı. MKZM-jıynalısı hár eki jılda shaqırıladı. MOZM dıń atqarıw organı bolıp MBZM (nızamlastırıwshı metrologiya xalıq aralıq byurosi) esaplanadı. Byuro shtatı MOZM ga aǵza mámleketlikler aǵzalıq badali esabına saqlanıp turadı. Byuro MOZM dıń sekretariati wazıypasın atqaradı, oray esaplanadı hám de MKZM jıynalısı hám konferensiyaların tayarlaydı. Sekretariat bayanatshılardan tısqarı “Jumısshı taparı” dep atalǵan gruppa hár bir tema boyınsha usınıslar jaybarın islep shıǵadı hám gruppa aǵzaları menen kelisilinedi. Milliy keńselerdiń iskerligin muwapıqlastırıw, sawdada texnikalıq tosqınlıqlardı saplastırıw ushın 1992 - jılda MDH mámleketleriniń (Boltiq boyı mámleketlerinen tısqarı ) standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw boyınsha Mámleketlikleraro keńesi (DAK) tuzildi.
MDH mámleketleri húkimetleriniń basshıları 13 mart 1992-jılda standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw salasında kelisim siyasatti aparıw tuwrısında Pitimge qal chekdi. Bul Seriklik mámleketleriniń standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw boyınsha milliy keńselerdiń múmkinshiliklerin hám baylıqların birlestiriwge, ilgeri toplanǵan tájiriybeler hám normativ hújjetlerden birgeliqda paydalanıw hám alardı jetilistiriwge, sonıń menen birge iskerliginiń bul tarawlarında birden-bir texnikalıq siyasatti ámelge asırıwǵa múmkinshilik berdi. DAK dıń standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw máseleleri boyınsha muwapıqlastırıwshı mekeme retinde jumısları MDH de to'mendegilerdi támiyinlewge qaratılǵan :
- yagona normativ baza - mámleketlikleraro standartlar, klassifikaciyalagichlar hám basqa normativ hújjetlerdi qollanıw hám rawajlandırıw ;
- yagona etalon baza hám o'lshewler birliligini támiyinlew sistemaların sanday-aq, waqıt hám chastotalar, elementler hám materiallardıń quramı hám o'zgesheliklerine tiyisli standart málimleme maǵlıwmatları mámleketlikleraro xızmetlerin qáliplestiriw;
- mahsulot hám xızmetlerdi sınap ko'riw hám sertifikatlastırıw nátiyjelerin óz-ara tán alıw.
DAK dıń texnikalıq siyasatı aǵza -mámleketlerdiń standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw boyınsha milliy keńseleri, ilimiy-texnikalıq komissiyaları (jumısshı gruppaları ) hám standartlastırıw boyınsha mámleketlikleraro TQ (texnikalıq komitet) tárepinen qáliplestiredi.
DAK iskerliginiń tiykarǵı baǵdarları boyınsha ilimiy-texnikalıq komissiyalar yamasa jumısshı gruppalar, waqıt hám chastotanıń birdey o'lsheniwin támiyinlew boyınsha seriklik tuwrısında húkimetleraro Pitimdi orınlaw boyınsha kepillikli wákilleriniń Keńesi, sonıń menen birge standartlastırıw boyınsha 230 dan artıq mámleketlikleraro TQ turaqlı jumıslamoqda. Házirgi waqıtta Keńestiń jumısshı mekememesi Minsqda jaylasqan standartlastırıw boyınsha Byurodan ibarat. Keńesti rotasiya tiykarında DAK aǵza mámleketleriniń standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw boyınsha milliy mákemeleriniń basshıları basqaradi.
Keńes mámleketlikleraro stavdartlashtirish, metrologiya hám sertifikatlastırıw salasında Katar húkimetleraro pitimlerdi tayarladı jáne bular MDH mámleketleri húkimet basshılarınıń jıynalıslarında qabıl etilgen. Bunday pitimler gápine to'mendegiler kiredi:
- Standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw salasında kelisim siyasatti o'tkeriw tuwrısında Pitim (13. 06. 1992, Moskva );
- vaqt hám chastotanı o'lshew birdeyligin támiyinlew boyınsha seriklik tuwrısında Pitim (09. 10. 1992, Bishkek);
- Salıstırıwlaw hám metrologik attestatlash maqsetinde shegaradan alıp o'tiletuǵın normativ hújjetler, etalonlar, o'lshew quralları hám standart úlgilerdi alıp o'tiwge bajıxana to'lewleri, salıqlardan hám arnawlı ruxsatnamalardı beriwden azat etiw tuwrısında Pitim (10. 02. 1995, Almati);
- Óz-ara jetkizip beriletuǵın o'nimge miynet qáwipsizligi boyınsha kelisim normalar hám talaplardı islep shıǵıw hám ámel qılıw tártibi tuwrısında Pitim (12. 04, 1996, Moskva );
- Erkin sawda aymaǵında texnikalıq tosıqlar boyınsha Pitim (20. 06. 2000, Moskva );
- MDH mámleketlerinde sayaxat salasında mámleketlikleraro standartlardı hám sertifikatlastırıw sistemaların islep shıǵıw hám engiziw boyınsha Konsepsiya.
MDH mámleketlerinde ámeldegi texnikalıq nızamlardı uyqaslastırıw maqsetinde DAK de model nızamlar islep shıǵılǵan :
- " Standartlastırıw tuwrısında" (Parlamentlararo assambleyanıń (PAA) 10 - jalpı májilisinde qabıl etilgen);
- " Ólshewler birliligini támiyinlew tuwrısında" (MDH PAA dıń 11-jalpı májilisinde qabıl etilgen).
DAK sheńberinde to'mendegi pitimler dúzilgen hám atqarılıp atır :
- Sertifikatlastırıw boyınsha islerdi o'tkeriw hám óz-ara tán alıw principleri tuwrısında (04. 06. 1992, Krasnodar);
- Mámleket sınaqları hám xilini tastıyıqlaw, metrologik attestatlash, o'lshew quralların salıstırıwlaw hám kalibrlash nátiyjelerin, sonıń menen birge sınaqlardı, o'lshew quralların salıstırıwlaw hám kalibrlash laboratoriyaların akkreditlash nátiyjelerin óz-ara tán alıw tuwrısında (06. 10. 1992, Tashkent);
- Elementler hám materiallar quramı hám o'zgeshelikleriniń standart úlgilerin jaratıw hám qollanıw boyınsha seriklik tuwrısında (06. 10. 1992, Tashkent);
- Elementler hám materiallardıń fizikalıq konstantalari hám o'zgeshelikleri tuwrısında maǵlıwmatlardı jaratıw hám alardan paydalanıw boyınsha seriklik tuwrısında (06. 10. 1992, Dushanbe).
DAK standartlastırıw boyınsha xalıq aralıq sho'lkemler (ISO, MEK) hám YEvropa Birlespesi (SYEN) standartlastırıw boyınsha sho'lkemi, standartlastırıw boyınsha aymaqlıq sho'lkem tárepinen tán alınǵan hám oǵan ISO hám MEK de qabıl etilgen qaǵıydalarǵa muwapıq " Standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw boyınsha YEvroAziya sho'lkemi (EASC) atı berilgen. Joqarıdaǵı atı keltirilgen sho'lkemler menen seriklik, informaciya hám normativ hújjetler menen almasınıw hám o'tkeriletuǵın ilajlarda qatnasıw tuwrısında uzaq múddetli kelisimler imzolangan.
EASC imzolangan shártlesiw (pitimler) ga tiykarınan xalıq aralıq hám evropa standartların mámleketlikleraro standartlar arqalı, EASC dıń bo'lek a'zomamlakatlari bolsa, milliy standartlar arqalı qollanıw huqıqına iye. Bul mámleketlikleraro hám milliy standartlardı de xalıq aralıq, de evropa standartları menen joqarı dárejede uyqaslastırıwǵa járdem beredi. Bunday huqukdan EASC dıń aǵza -mámleketleri, bul sho'lkemlerde aǵzalıq statusidan qati názer, paydalanadı.
Házirgi waqıtta MDH mámleketlikleraro standartlarınıń fondında 19000 den artıq normativ hújjetler bar. 1992 - jıldan baslap 3800 den artıq mámleketlikleraro
normativ hújjetler islep shıǵılǵan hám qabıl etilgen. Fond DAK dıń standartlastırıw boyınsha Byurosi tárepinen, DAK aǵza -mámleketlerdiń milliy keńseleri menen seriklikte alıp barıladı. Mámleketlikleraro normativ hújjetlerdi islep shıǵıwda alardıń talapları xalıq aralıq, aymaqlıq hám aldıńǵı milliy standartlar menen uyqaslastırıladı. Bul MDH mámleketleriniń sawda -ekonomikalıq hám ilimiy-texnikalıq seriklikte texnikalıq tosqınlıqlardı saplastırıwǵa jo'neltirilgen birden-bir normativ- texnikalıq támiynattı saqlaw ushın sharayat jaratadı, sonıń menen birge DAK a'zodavlatlarda islep shiǵarılatuǵın o'nimdi xalıq aralıq hám evropa bazarına shıǵarıwǵa ko'meklesedi.