N. X. Shomirzayev tibbiyot fanlari doktori, professor

//-$
 P o r ta l' 
ff
  l\V> 
b o la k c h a .
orasida  esa  yana  bir  tunksional  birlik  -  jig a r  atsi- 
nusini  ajratishim iz  mumkin.  Jigar  atsinusining  ikki 
c h e k k a s id a   ikki  jig a r   boM akchasining  m a rk a ziy  
venalari joylashadi. Jigarda boMakchalardan tashqari 
segm entlar ham ajratiladi. Jigam ing dum sim on boMa- 
gi  -  
lobus  caudatus  segnientum  -   I  segmentum 
posterius 
birinchi  yoki  orqa segm ent  deyiladi.
Jig arn in g   chap  boMagida  quyidagi  segm entlar 
ajratiladi: 
segmentum  II  -   segmentum  posterius 
laterale 
-   ikkinchi  yoki  orqa  segm ent; 
segmentum 
III -  segmentum  anterius laterale -  
uchunchi  yoki 
oldingi  yon  segment deyiladi.  Jigam ing kvadrat  b o ‘- 
lagida 
segmentum  IV -  segnientum  mediale sinis- 
trum  
to ‘rtinchi  yoki  chap o ‘rta  segm ent  b o ‘ladi.
J ig a r n in g   o ‘ng   boM agida  q u y id a g i  s e g m e n tla r  boM adi: 
segm entum   V  -   segm entum  
a n te riu s  m ediale 
-   b e s h in c h i  y oki  o ld in g i  m ed ial  seg m en t; 
segm entum   VI  -   segm entum  
a n te riu s  la terale 
-   o ltin c h i  yoki  o ld in g i  yon  se g m e n t; 
segmentum  VII  -  segm entum   poste­
riu s  la te ra le  
-   y e ttin c h i  yoki  o rq a  yon  se g m e n t; 
segm entum   VIII  -   segm entum   posterius 
m ediale 
s a k k iz in c h i  y o k i  o rq a  m e d ia l  se g m e n t  boM adi.
J ig a rn in g   m orfo-fu n k sio n al  b iriik lari
\ 
.
\   lv 
Г  
x
v' 
. 
I'
  "  \
a 
b
J ig a r  seg m en tlari:  a -   Facies  diaphragm atica;  b -   Facics  visccralis.
6.1.14. 0 ‘t  pufagi -  vesica fellea
0 4   pufagi  -  
vesica  fellea  (biliaris) 
noksim on  shaklda  boMib,  quyidagi  qism lardan  tashkil 
topg an :  o ‘t  pufag in in g   tubi  -  
fundus  vesicae  felleae  (biliaris), 
tanasi 
-  corpus  vesicae  felleae, 
b o ‘y in c h asi -  
collum vesicae felleae (biliaris), 
kengaygan q u y g ‘ich qism i 
-  infundibulum vesicae 
felleae  (biliaris). 
0 4  pufagining b o ‘yinchasi  pufak nayi -  
ductus cysticus 
ga davom   etadi.  Bu  nay 
esa  um um iy o ‘t yoMi -  
ductus choledochus 
ni  hosil  etishda qatnashadi  va shu  yoMga ochiladi.
0 4   pufagining devori  quyidagi  qavatlardan  tashkil  topgan:
a) 
tunica serosa -  
seroz qavat;
b) tunica subserosa 
-  seroz osti  qavati;
d) 
tunica  muscularis 
-  m ushak qavati;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

e) 
tunica mucosa 
-  shilliq qavati.  Bu qavatda burm alar -  
plicae mucosae (rugae) 
hosil  boMadi. 
Ductus cysticus 
-  o ‘t pufagi nayining shilliq qavatida burm alar buram a shaklida 
plica spiralis 
hola- 
tida boMadi.  U m um iy o ‘t yoMi -  
ductus choledoshus 
ning o ‘n ikki barm oq ichakka ochilish sohasida 
qisuvchi  m ushak  -  
m.sphincter ductus  choledochi 
hosil  boMadi.  U m um iy  o ‘t  yoMi  oshqozon  osti 
bezi  nayi  bilan  q o ‘shilib  ochilganligidan,  uning  kengaygan  sohasi  -  
ampulla  hepatopancreatica 
hosil  boMadi.  K engaym a  devorida qisuvchi  mushak -  
m .sphincter am pullae 
boMadi.
U m um iy o kt  yoMining shilliq qavatida bezlar 
-  glandulae ductus choledochi 
boMadi.
6.1.15.  M e’da osti  bezi -  p an creas
(79-rasm )
Pancreas 
-  m e’daning orqasida joylashadi.  B ezda boshcha -  
caput pancreatis, 
tanasi -  
corpus 
pancreatis, 
dum sim on  qism i  -  
cauda  pancreatis 
boMadi.  M e’da  osti  bezi  tanasida  oldingi  yuza -  
facies anterio superior, 
orqa yuza -  
facies posterior, 
pastki  yuza -  
facies anterio inferior 
h am da 
niargo  superior,  anterior,  inferior 
qirralari  boMadi.  Q orin  parda  faqat  oldingi  yuzani  qoplagan- 
ligidan  bu  bez 
ekstroperitoneal 
a ’zo  hisoblanadi.  M e’da  osti  bezining  boshchasida  ilm oqsim on 
o ksim ta -  
procesus  uncinatus 
va  o ‘ym a  -  
incisura  pancreatis, 
tanasida  charvi  d o ‘ngligi  -  
tuber 
omentali 
boMadi.
M e’da osti bezining asosiy nayi 
-  ductus pancreaticus 
um um iy o ‘t yoMi bilan q o ‘shilgan holda 
o ‘n ikki barm oq ichak devoridagi katta so ‘rg ‘ich 
-  papilla duodeni m ajor 
sohasiga ochiladi.  M e’da 
osti bezida asosiy naydan tashqari, qo ‘shim cha nay -  
ductus pancreaticus accessorius 
ham  boMadi. 
Bu q o 'shim cha nay o ‘n  ikki  barm oq ichak devoridagi  kichik so ‘rgMch -  
papilla duodeni m inor 
so ­
hasiga ochiladi.  M e’da osti  bezi  nayining ochilish  sohasida qisuvchi  m ushak 
-  m .sphincter ductus 
pancreatici 
boMadi.
M e’da  osti  bezi  aralash  bezlar  guruhiga  kirib,  u  ekskretor  bez  sifatida  ishlab  chiqargan  shira 
o ‘n  ikki  barm oq  ichak  b o ‘shligMga  tushadi.  Inkretor bez  sifatida  esa 
inculae pancreaticae 
orolcha 
hujayralari insulin gorm onini ishlab, qonga o‘tkazadi.  Bu gorm on qondagi qand m iqdorini o ‘zgartirib 
turadi.
6.1.16. Taloq -  lien  (splen)
Taloq -  
lien 
parenximatoz, toq, qorin bo‘shligMdagi a ’zo. Bu a ’zo immunologik, filtrlovchi, qonning 
shaklli elem entlarini hosil qiluvchi, modda alm ashuvida (tem ir, oqsil va h.k.) ishtirok etadigan a ’zodir. 
Qorin b o ‘shligM yuqori qavatining chap burchagida joylashgan. Taloqda diafragm aga qaragan y u z a -  
facies  diaphragm atica, 
a ’zolar bilan  aloqa bogMaydigan  yuza -  
facies  visceralis 
boMadi.  V isseral 
yuzasi  m e’daga, 
facies gastrica 
chap buyrakka va 
facies renalis 
y o ‘g ‘on  ichakning chap burm asiga 
tegib turadi  ham da 
facies colica 
deyiladi. Taloqning oldingi  uchi 
-  extremitas anterior, 
orqa uchi 
-  
extremitas posterior, 
ustki  cheti 
-  margo superior, 
pastki  cheti 
-  margo inferior 
m avjud.
Taloq  tashqi  tarafdan  seroz  qavat  -  
tunica  serosa 
bilan  o ‘ralgan.  Bu  qavatning  ostida  uning 
fibroz  kapsulasi  -  
tunica  fibrosa 
boMib,  taloqning  ichiga 
trabeculae  splenicae 
to ‘siqlar  sifatida 
davom   etadi.
Taloq  ichida  va  to ‘siqlar  orasidagi  magMz  m oddasi 
-   pulpa  splenica  (lienalis) 
qizil 
-   pulpa 
rubra 
va oq -  
pulpa alba 
lardan hosil  boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

T aloq  ichida  lim fa  tugunlari  -  
noduli  lymphoidei splenici (licnalis) 
boMadi.
T aloq  qon  tom irlari,  nervlar joy lash g an   sohasi  uning  darvozasi  -  
hilus  lieniale 
deyiladi.  Qorin 
parda bilan ham m a tarafdan o ‘ralgan. Taloq boylam lar vositasida m e’da bilan 
lig. gastrolienale, 
chap 
buyrak  bilan 
lig. lienorenale, 
diafragm a  bilan 
lig.  phrenicolienale 
vositasida birlashadi.
6.1.17.  Q orin  p a rd a  -  peritoneum
(82-rasm )
Q orin parda -  
peritoneum 
qorin b o ‘shligM devorini va qorin bo ‘shligMdagi a ’zolam i o ‘rab tura- 
digan  seroz parda.  Bu  parda  ikki  qavatdan: 
tunica serosa 
va 
tela subserosa 
lardan  tashkil  topgan.
Q orin  b o ‘shligM  devorining  ichki  tarafini  qoplaydigan  seroz parda  parietal  qorin  parda -  
peri­
toneum   parietale; 
qorin  b o ‘shligMdagi  a ’zolam i  o ‘rab  turgan  seroz  parda  visseral  qorin  parda  -  
peritoneum   viscerale 
deyiladi.  Parietal  va  visseral  qorin  pardalar  o ‘zaro  tutashgan  boMib,  bu  ikki 
qorin  p arda  orasida  qorin  pardalararo  b o ‘shliq  -  
cavitas  peritonei 
joylashadi.  Q orinning  oldingi 
devoridagi  serbar  m ushaklar  ichki  tarafdan  parietal  qorin  parda  bilan  qoplangan.  Qorin  oldingi  de­
v orining pastki qism ida kindik sohasiga y o ‘nalgan 5 ta burm a ko‘rinadi. Toq holda o ‘rtadagi b u rm a -  
plica  umbilicalis  mediana 
va ju ft  holdagi  -  
plica  umbilicalis  mediales 
ham da 
plica  umbilicale 
laterales.
C hov kanali sohasida chov chuqurchasi -  
fossa inguinales, 
son kanali sohasida son chuqurcha­
si  -  
fossa  femoralis 
boMadi.  Q orin  oldingi  devoridan  qorin  parda  diafragm a  yuzasiga  y o ‘naladi. 
D iafragm a yuzasidan seroz parda visseral qorin pardaga davom  etadi. Natijada, diafragm a bilan jig a r 
orasida o ‘roqsim on -  
lig. falciforme hepatis, 
tojsim on -  
lig. coronarium hepatis, 
uchburchaksim on -  
lig. triangulare dextrum  et sinistrum 
boylam lar hosil  boMadi.
Jigarni o ‘rab olgan visseral qorin parda o ‘ng buyrak yuzasiga 
lig. hepatorenale 
vositasida davom 
etadi.  Jig a r darvozasidan m e ’da kichik egriligigacha 
lig. hepatogastricum 
boylam i, jig a r darvozasi 
sohasidan  o ‘n  ikki  barm oq  ichak yuzasigacha 
lig.  hepa-toduodenale 
boylam i  y o ‘naladi.
Lig.  hepatogastricum  
ham da 
lig. hepatoduodenale 
boylam lari  um um iy  holda  kichik  charvi  -  
om entum   minus 
deyiladi.  Kichik  charvi -  
omentum  minus 
quyidagi  boylam lardan  hosil  boMadi:
a) 
lig.  hepatophrenicum  
-  jig a r chap tojsim on  boylam ining qismi;
b) 
lig.  hepatoesophageale 
-   jig a rn in g   visseral  yuzasidan  q iz ilo ‘ngachning  qorin  qism iga 
y o ‘nalgan  boylam ;
d) 
lig.  hepatogastricum  
-  jigarning  visseral  yuzasidan  m e’daning  kichik  egriligiga  y o ‘nalgan 
boylam ;
e) 
lig.  hepatoduodenale 
-  jigarning  visseral  yuzasidan  o ‘n  ikki  barm oq  ichakka  y o ‘naladigan 
boylam .
M e ’daning  kichik  egriligi  sohasida  qorin  parda  ikki  varaqqa  ajralib,  m e’dani  ham m a  tarafdan 
o ‘rab  olgan  holda  katta  egrilik  sohasida  ikki  parda  o ‘zaro  uchrashadi.  Qorin  parda  katta  egrilikdan 
pastga ichaklam ing oldingi yuzasidan y o ‘naladi va chanoq sohasida qayrilib, yuqoriga ko ‘tariladi.  Ikki 
varaqdan iborat boMgan qorin parda qorin b o ‘shligMning orqa devoridagi parietal qorin pardaga davom 
etadi.  Bu  sohadagi  qorin  pardaning  pastki  varagM  esa  qorin  bo ‘shligM  orqa  devoridan  ko ‘ndalang 
cham bar ichak tutqichini hosil qilishda qatnashadi. M e’daning katta egriligi bilan ko‘ndalang cham bar 
ichak  visseral  qorin  pardalari  orasi  q o ‘shilib  ketishi  natijasida,  ichaklam ing  oldingi  sohasida  to ‘rt 
qavatli  seroz parda tashkil  boMadi  va bu  hosilaga katta charvi -  
omentum  majus 
deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Katta charvi 
-  omentum  majus 
tarkibi quyidagi  boylam lardan  hosil  boMadi:
a) 
lig. gastrophrenicum 
-  diafragm a bilan  oshqozon  orasidagi  boylam ;
b) 
lig. gastrosplenicum 
-  oshqozon  bilan  taloq  orasidagi  boylam ;
d) 
lig. gastrocolicum -  
oshqozon  bilan  k o ‘ndalang cham bar ichak  orasidagi  boylam ;
e) 
lig. phrenicosplenicuni -  
diafragm a bilan  taloq  orasidagi  boylam ;
0  
lig. splenorenale 
-  taloq  bilan chap buyrak  orasidagi  boylam ;
g) 
lig. pancreaticosplenicum 
-  taloq bilan  m e ’da osti  bezi  orasidagi  boylam ;
h) 
lig. pancreaticocolicum 
-  ko‘ndalang cham bar 
ichak  bilan  m e’da osti  bezi  orasidagi boylam;
i) 
lig.  splenocolicum  -  
taloq  bilan  ko‘ndalang 
cham bar ichak orasidagi  boylam ;
j )  
lig.  phrenicocolicum   -  
d ia fra g m a   b ila n  
k o ‘ndalang cham bar ichak orasidagi  boylam.
Qorin b o ‘shligMni orqa devori sohasidagi parietal 
qorin parda ingichka ichak devorini o ‘raydigan visseral 
qorin pardaga ingichka ichak tutqichlari 
mesenterium 
holida  y o ‘naladi.  Ingichka  ichak  tutqichining  qorin 
orqa devoriga birikish ildizi 
radix mesenteri 
deyiladi.
Qorin orqa devoridagi qorin parda y o ‘g ‘on ichakning 
k o ‘tariluvchi  va  tushuvchi  qism larini  uch  tarafdan 
o ‘rab oladi. Y o‘g ‘on ichakning k o ‘richak, ko‘ndalang 
cham bar  ichak  ham da  S-sim on  ichak  qismlari  qorin 
parda  bilan  har  tarafdan  o ‘ralganligidan,  tutqichlar 
hosil boMadi. Bu tutqichlar chuvalchangsim on o ‘sim ta 
sohasida 
mesoappendix, 
k o ‘ndalang  cham bar  ichak 
sohasida 
mesocolon  transversum , 
S-sim on  ichak 
sohasida 
mesocolon sigmoideum 
deb nom lanadi.
T o ‘g ‘ri  ichakning yuqori  qism i 
introperitoneal, 
o ‘rta qism  
mezoperitoneal, 
pastki  qism i  esa 
ekstra- 
peritoneal 
holda o ‘raladi.
Q orin  orqa  devoridan  qorin  parda  chanoq  so ­
hasida  erkaklarda  to ‘g ‘ri  ichakdan  siydik  pufagiga, 
ayollarda esa to ‘g ‘ri  ichakdan  bachadon yuzasiga  va 
so ‘ngra  siydik  pufagiga  y o ‘naladi.  Siydik pufagidan 
so ‘ng  visseral  qorin  parda,  qorin  oldingi  devorining 
ichki  yuzasiga davom  etadi.
Visseral va parietal qorin parda varaqlari orasidagi 
b o ‘shliqni uch qavatga ajratgan holda o ‘rganish m um ­
kin:  yuqori  qavat;  o ‘rta  qavat;  ostki  qavat.
Q orin  parda  b o ‘shligM ning  yuqori  qavati  d ia­
fragm a va y o ‘g ‘on ichak k o ‘ndalang qismining tutqi- 
chi -  
mesocolon transversum  
orasida joylashadi.
8 2 -rasm .  Q o rin   p a r d a   v isse ral  va  p a rie ta l 
v a ra q la rin in g  jo y lan ish i (sagittal kesimida).
1  -  pulmo; 2 -  diaphragma; 3 -  lig. coronarium  
hepatic;  4  -   recessus  superior  omentalis;  5  -   lig. 
hepatogastricum; 6 -  for. epiploicum ; 7 -  pancreas; 
8 -  radix  mesenterii;  9 -  duodenum;  10 -  jejunum ; 
11  -   c o lo n   s ig m o id e u m ;  12  -   c o rp u s   u te ri; 
13-re c tu m ;  1 4 -ex cav atio recto u terin a;  15- a n u s ; 
16  -   vagina;  17  -   urethra;  18  -   vesica  urinaria; 
19  -   excavatio  vesicouterina;  20  -   peritoneum  
p a rie ta le ;  21  -   o m en tu m   m a ju s;  22  -   c o lo n  
transversum; 23 -  mesocolon; 24 -  bursa omentalis; 
25 -  ventriculus;  26 -  hepar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Q orin  parda b o ‘sh lig ‘ining o ‘rta  qavati  k o ‘ndalang cham bar ichak  tutqichi -  
mesocolon  trans- 
versum  
bilan  katta chanoq b o ‘sh lig ‘i  orasida joylashadi.
Q orin parda b o ‘sh lig ‘ining pastki  qavati  kichik  chanoq  b o ‘shlig‘i  sohasiga  to ‘g ‘ri  keladi.
1.  Y uqori  qavatda  uchta  qopcha (b o ‘shliq)  hosil  b o ‘ladi:
a) jig a r  qopchasi  (b o ‘sh lig ‘i)  -  
bursa  hepatica;
b)  m e ’da oldi  qopchasi  (b o ‘sh lig ‘i) -  
bursa pregastrica;
d) charvi  qopchasi  (b o ‘sh lig ‘i) -  
bursa omcntalis.
Bursa  hepatica 
sohasida jig a rn in g   o ‘ng  boMagi  joylashadi.  Uning  devorlarini  diafragm a, 
lig. 
coronarium   hepatis 
lar  tashkil  etadi.  Bu  b o ‘shliq  sohasida  o ‘ng  buyrak  uchi  va  o ‘ng  buyrak  usti 
bezi  ham  joylashadi.
Bursa pregastrica 
sohasida jig a m in g  chap boMagi,  m e ’daning oldingi yuzasi,  taloq joylashadi. 
Bu  b o ‘shliq  devorlarini 
lig. coronarium   sinistra, 
m e ’daning oldingi  yuzasi, 
lig. gastrolienale, lig. 
phrenicolienale 
lar tashkil  etadi.
Bursa omentalis 
-  m e ’da orqasida joylashadi.  Bu b o ‘shliq devorlarini qorin b o ‘shlig‘ining orqa 
devori, diafragm a, k o ‘n dalang cham bar ichak tutqichi, 
lig. gastrolienale, 
diafragm a taloq boylami -  
lig. phrenicosplenium, 
kichik charvi boylam lari -  
lig. hepatogastricum, lig. hepatoduodenale 
hosil 
qiladi.  K ichik charvi boylam lari  orasidagi  charvi  b o ‘sh lig ‘iga teshik  va charvi  dahlizi -  
foramen et 
vestibulum  bursae omentalis 
ochiladi.  C harvi  b o ‘sh lig ‘ida jigam ing chap boMagi, m e’da osti bezi, 
o ‘n  ikki  barm oq  ichak,  chap  buyrak  va chap  buyrak  usti  bezi joylashgan.
Q orin  b o ‘sh lig ‘ining  o ‘rta  qavat  b o ‘shligMda  ingichka  ichak  va  y o ‘g ‘on  ichakning  qism lari 
jo y la sh g a n .  Bu  b o ‘shliqning  qorin  yon  devori  bilan  y o ‘g ‘on  ichakning  k o ‘tariluvchi  qism i  orasida 
o ‘ng  yon  kanal  -  
canalis  laterales  dexter 
hosil  boMadi.  Q orin  yon  devori  bilan  y o ‘g ‘on  ichakning 
tu shuvchi  qism lari  orasida esa chap yon  kanal 
-  canales lateralis sinister 
joylashgan.
Q orin  b o ‘shligMning  o ‘rta  sohasidagi  y o ‘g ‘on  ichak  qism lari  orasida  ingichka  ichak  qovuzloq- 
lari jo y lash g an .  Ingichka  ichak  tutqichlari  qiyshiq holda chap yuqori  sohadan o ‘ng yonbosh  sohaga 
y o ‘nalgan  boMadi.
In g ic h k a   ichak  tu tq ic h la rin in g   y u q o ri  o ‘ng  b o ‘s h lig ‘i  sohasi 
sinus  m esentericus  dexter 
d ey ilad i.  Ingichka  ichak  tu tqichining  ostki  qism i  chap  b o ‘shliq -  
sinus  mesentericus  sinister 
ni 
ho sil  q ilish d a  qatnashadi.
Q orin  b o ‘shligMning  pastki  qavatida  siydik  chiqaruv  a ’zolari  va jinsiy  a ’zolar joylashgan.  Bu 
b o ‘shliqda erkaklarda  siydik  qopchasi  va  to ‘g ‘ri  ichak  orasida  chuqurcha 
excavatio  rectovesicalis, 
ay o llard a  esa  to ‘g ‘ri  ichak  bilan  bachadon  orasida 
excavatio  rectouterina 
ham da  bachadon  bilan 
siydik  qopchasi  orasida -  
excavatio vesicouterina 
hosil  boMadi.
Q orin  pardaning  um um iy  yuzasi  20400  kvadrat  sm  boMib,  teri  sathiga  to ‘g ‘ri  keladi.  Qorin 
b o ‘shligMdagi  a ’zolam ing ham m asi  ham   qorin  parda bilan  bir  xil  o ‘ralaverm aydi.  H am m a tarafdan 
qorin p arda bilan o ‘ralgan a ’zolar 
introperitoneal, 
uch tarafdan o‘ralsa 
mezoperitoneal 
va faqat bir 
tarafdan  o ‘ralsa 
ekstraperitoneal 
a ’zolar deyiladi.
Jig ar qorin  parda bilan uch  tarafdan o ‘ralgan -  
mezoperitoneal 
a ’zo. Jigam ing diafragm a bilan 
(lig. falciforme hepatis, lig. coronarium   hepatis dextrum  et sinistrum, lig. triangulare dextrum 
et sinistrum ) 
ham da q o ‘shni a ’zolar bilan tutashgan boylam lari -  
lig. hepatogastricum, lig. hepato­
duodenale, lig.  hepatorenale 
boMadi.
M e ’da  ham m a  tarafd an   qorin  pard a  bilan  o ‘ralgan  -  
introperitoneal 
a ’zodir.  Jigar  bilan 
bogManadigan boylam  -  
lig. hepatogastricum 
dan tashqari, m e’daning tubi diafragm a bilan tutashgan -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lig.  phrenicogastrium 
ham da  taloq  darvozasi  bilan  birlashgan 
-   lig.  gastrolienale. 
M e’d aning 
y o ‘g ‘on  ichak  k o ‘ndalang  b o ‘limi  orasidagi  boylam i  -  
lig.  gastrocolicum 
katta  charvini  hosil  qi- 
lishda qatnashadi.
Taloq  ham m a  yuzasi  qorin  parda  bilan  o ‘ralgan 
-   introperitoneal, 
o ‘n  ikki  barm oq  ichak  va 
m e ’da osti  bezi  qorin  pardadan  tashqari joylashgan 
ekstraperitoneal 
a ’zodir.
Q orin parda bilan ham m a tarafdan (introperitoneal) o ‘ralgan a ’zolar quyidagilar: och ichak, yon- 
bosh  ichak (ingichka  ichak),  y o ‘g ‘on  ichakning k o ‘richak qism i  va appendikular o ‘sim tasi,  y o ‘g ‘on 
ichakning  ko ‘ndalang qism i  va  S-simon  qismi.  Jigar,  y o ‘g ‘on  ichakning  k o ‘tariluvchi  va  tushuvchi 
qism lari  qorin parda bilan  uch  tarafdan  (m ezoperitoneal) o ‘ralgan.
Y o ‘g ‘on ichakdagi to ‘g ‘ri  ichak boMimining yuqorigi b o ‘limi qorin parda bilan ham m a tarafdan 
(introperitoneal), o ‘rta boMimi uch tarafdan (mezoperitoneal) o ‘ralgan va pastki boMimi qorin pardadan 
tashqarida (ekstraperitoneal) joylashgan.
Buyrak,  buyrak  usti  bezi,  siydik  naylari,  aorta,  pastki  kavak  vena  faqat  old  tarafdan  (ek stra­
peritoneal)  qorin  parda  bilan  o ‘ralgan.  Siydik  qopchasi  b o ‘sh  holda  qorin  parda  bilan  bir  tarafdan 
(ekstraperitoneal) o ‘ralgan boMsa,  to ‘lgan  holda  uch  tarafdan  (m ezoperitoneal)  o ‘ralgan b o ‘ladi.
Bachadon,  bachadon  naylari  va  tuxum donlar qorin  parda  bilan  ham m a  tarafdan  o ‘ralgan  intra- 
peritoneal  a ’zolardir.
T utqichlar 
-   mesenterium 
ikki  qavat  qorin  pardadan  iborat  boMib,  qorin  devo rid an   qo rin  
b o ‘sh lig ‘idagi  a ’zolarga  o ‘tadi.  Ingichka  ichak  tutqichi 
-   mesenterium, 
y o ‘g ‘on  ichak  tutqichi  -  
mesocolon, 
bachadon  tutqichi 
— mesometrium 
lar hosil  boMadi.
Ingichka ichak tutqichi qorinning orqa devori  sohasida tutqich ildizi -  
radix mesenterii 
ni hosil 
qiladi.  Tutqich  ildizi  chap  tarafda  II  bel  umurtqasi  sohasidan  boshlanib,  o ‘ng  taraflam a  d u m g ‘aza 
yonbosh  b o ‘g ‘imi  sohasigacha  davom   etadi.  Ildizning  uzunligi  13-15  sm   boMadi.  Ingichka  ichak 
tutqichining tarkibida qon  tom irlar,  lim fa tomirlari  va tugunlari,  nervlar, y o g ‘  to ‘qim a boMadi.
Y o ‘g ‘on  ichakning  k o ‘ndalang  qism i  ham  tutqichga  ega  boMib,  I  bel  um urtqasi  sohasida  o ‘ng 
buyrakning o ‘rtasidan chap buyrakning oldingi  yuzasigacha davom  etadi.
Y o ‘g ‘on  ichakning  S-sim on  qism ida  ham  tutqich  boMib,  chap  du m g ‘aza yonbosh  b o ‘gMmi  so ­
hasidan boshlanadi  va  I—II  dum g‘aza um urtqasining oldingi  yuzasigacha tortiladi.
6.2. NAFAS A’ZOLARI  TIZIMI
N afas  a ’zolari  tizim i 
-   systema  respiratorium 
deb  tashqi  m uhitdagi  havo  va  o ‘pkadagi  qon 
orasida gaz alm ashinish vazifasini  bajaradigan a ’zolarga aytiladi.
0 ‘z  vazifasiga  k o ‘ra,  nafas  a ’zolari  havo  o ‘tkazadigan  a ’zolar:  burun  b o ‘shligM,  hiqildoq,  tra- 
xeya, bronx; gaz alm ashinuvida ishtirok etadigan a ’zo -  o ‘pkadan  tashkil  topgan.  A m aliyotda nafas 
a ’zolari  yuqori  nafas  yoMlari:  burun  va  og‘iz  b o ‘shligM,  halqum ;  pastki  nafas  yoMlari:  hiqildoq, 
traxeya, bronxlar, o ‘pkaga boMinadi.
Nafas yoMlari bilan quyidagi vazifalar cham barchas bogMiq: havoni tozalash; nam ligini oshirish; 
ilitish yoki  sovutish;  hid  bilish  va h.k.  Shu sababdan,  nafas a ’zolarining yuqori  qism ida,  uning sh il­
liq osti  qavatida ju d a k o ‘p  venoz qon  tomirlar chigali  boMib,  havoni  ilitish  vazifasini  o ‘taydi.  N afas 
yoMlarining shilliq qavatidagi  bezlar ishlab chiqargan  suyuqlik  havoni  nam lash  vazifasini  o ‘taydi.
N afas yoMlari  him oya vazifasini  ham bajaradi.  A ’zolarning  ichki  yuzasidagi  kiprikli  epiteliy va 
m akrofag hujayralari  m ikrob  va changlam i  tutib qoladi.
11  -  Odam anatomiyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘pka  suv  alm ashinuv  balansini  norm allashtirib  turadi.  Jumladan,  15-20  %  suv  o ‘pka  orqali 
chiqarilib turiladi. O rganizm dagi kislota va ishqor konsentratsiyasi normal holatda o ‘pkadan karbonat 
angidridini chiqarilish orqali to ‘g ‘rilanib turadi.  Bundan tashqari, nafas a ’zolari orqali b a ’zi kimyoviy 
m oddalar: alkogol ichim liklar; efir, xloroform , atseton, am m iak moddalari chiqarilib turiladi. Bu aytib 
o ‘tilgan  vazifalardan  tashqari,  nafas  a ’zolari  tovush  hosil  qilish vazifasini  ham  bajaradi.
E m b rio n   taraq q iy o tin in g   4-h aftasid a  halqum   taraqqiy  etadigan  sohada  oldingi  ichak  nayi­
ning o ld in g i  devo rid an   traxeya o lsib chiqadi.  T raxeya nayi  k o ‘krak b o ‘sh lig ‘iga o ‘sa boshlaydi va 
6 -h aftad a  bu  nay  ikkiga  boMinib,  pufaksim on  h o silalar  bilan  yakunlanadi.  Bu  pufakchalar  o ‘pka 
k u rtak lari  hisob lan ad i.  Ichak  nayidan  o ‘sib  chiqqan  hosilalardan  nafas  y o ‘llarining  faqat  epiteliy 
to ‘q im asi  va  shilliq  b ezlar  taraqqiy  etadi.  H iqildoq  to g ‘aylarining  k o ‘pchiligi,  traxeya  va  bronx 
to g ‘ay lari  h am da  m ushaklari  m ezenxim a  to ‘qim asidan  rivojlanadi.  Q alqonsim on  to g ‘ay  3-jabra 
ravogM dan  taraqqiy  qiladi.
N afas a ’zolarining o ‘ziga xos tuzilishi shundan iboratki, uning devorlari tana holatining o ‘zgarishi, 
harakat qilishi jaray o n id a siqilib qolm aydigan to g ‘ay plastinkalaridan tuzilgan boMadi. Norm al nafas 
olish -  burun orqali nafas olish hisoblanadi. C hunki burun b o ‘shlig‘ida him oya vazifasini bajaradigan 
hid bilish retseptorlari va kiprikli epiteliy hujayralari boMadi. Nafas a ’zolarining ham m a qism iga xos 
tuzilish:
1) naysim on  tuzilishga ega;
2)  ichki  qavatidagi  hujayralar shilliq  (sekret)  ishlab chiqaradi;
3) seg m en tar bronxlargacha  ichki  yuzasi  kiprikli  epiteliy  bilan qoplangan.
B urun 
nasus, 
uning ildizi 
radix nasi, 
uchi 
apex nasi, 
ular orasidagi qism i 
dorsum nasi 
va burun 
qanotlari 
ala  nasi 
deyiladi.
B urunning tashqi qism i tog‘ay moddasi 
-  cartilagenes nasi 
dan hosil boMib, quyidagi tog‘aylardan 
iborat:
1)
  cartilago  alaris  m ajor 
-   burun  qanotining  katta  to g ‘ayi,  uning  m edial  oyoqchasi  -  
crus 
mediate 
va  lateral  oyoqchasi -  
crus laterale 
boMadi;
2) 
cartilagines alares minores 
-  burun  qanotlarining kichik to g ‘ayi;
3) 
cartilagines nasi  accesoriae 
-  burunning q o ‘shim cha tog‘aylari;
4) 
cartilago septi  nasi 
-  burun  to ‘sigMning to g ‘ayi;
5) 
cartilago vomeronasalis 
-  d im o g ‘  suyagi  va burun orasidagi  to g ‘ay
6.2.1. 
B urun  bo‘shlig‘i -  cavitas  nasi
(83-rasm )
B urun b o ‘shligM 
-  
suyak  va to g ‘ayli  tuzilishga ega boMgan tashqi burun -  
nasus externus 
ning 
davom i  hisoblanadi.  Burun  b o ‘shligMga  kirish  teshigi 
nares 
deyiladi.  Burun  b o ‘shligM  to ‘siq  -  
septum   nasi 
vositasida  ikki  b o ‘shliqqa ajraladi.  T o ‘siqning oldingi  qism i  to g ‘aydan  va orqa sohasi 
suyakdan  tashkil  topadi.  Shu  sababdan,  to ‘siqda quyidagi  qism lar boMadi:
a) 
pars  m em branacea 
-  pardali  qism ;
b) 
pars cartilaginea 
-  to g ‘ayli  qism ;
d) 
pars ossea 
-  suyakli  qism;
e) 
organum   vomeronasale 
-  d im og‘  -  burun  hosilasi.
B u ru n   b o ‘shligM ning  boshlanish  sohasi  uning  dahlizi  -  
vestibulum  nasi 
deyiladi.  Burun 
b o ‘shligM ning  orqa  sohasini  halqum ga  davom   etadigan  orqa  teshiklar  -   xoanalar  deyiladi.  Burun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘sh lig ‘ining shilliq qavati  kiprikli  epiteliy bilan 
qoplanadi  va  shilliq  bezlari  boMadi.  Shilliq qavat 
ostida  ju d a  k o ‘p  venoz  tom ir  chigallari  joylash­
gan.  Bu  hosilalar  havoni  tozalaydi,  ilitadi  yoki 
sovutadi,  ular  asosan  burun  b o ‘shlig‘ining  o ‘rta 
va pastki burun chig‘anoqlari sohasida joylashadi. 
Shu sababdan, o ‘rta va pastki havo yoMlarini nafas 
sohasi 
-  regio respiratoria 
deyiladi. Yuqori burun 
yoMlari  sohasida  hid  biluv  nervining  retseptorlari 
jo ylashgan,  shu  sababdan,  burun  b o ‘shlig‘ining 
bu  sohasini  hid  biluv  sohasi 
-   regio  olfactoria 
deyiladi. Burun bo ‘shlig‘ida quyidagi chig‘anoqlar 
boMadi:
a) 
concha  nasi  suprem a 
-   burunning  eng 
yuqori  ch ig ‘anogM;
b) 
concha  nasi  superior  -  
buruning  yuqori 
ch ig ‘anogM;
d) 
concha  nasi  m edia  -  
b u ru n in g   o ‘rta  
ch ig ‘anogM;
e) 
concha  nasi  inferior  -  
buruning  pastki 
chig‘anogM.
C h ig ‘anoqlar orasida quyidagi havo o ‘tadigan 
yoMlar boMadi:
a) 
meatus  nasi  superior  -  
yuqorigi  burun 
yoMi;
b) 
meatus  nasi  medius 
-   o ‘rta  burun  yoMi.