partes cervicalis,
k o ‘krak qism i -
partes thoracica
va qorin qism i -
partes abdominalis
boMadi. B o‘yin qismi bokyin um urtqalari sohasiga to ‘g ‘ri keladi. K o‘krak qism i
diafragm agacha davom etib, diafragm a ostida qorin qism i joylashadi. Q izilo‘ngach b o ‘sh lig ‘i ham m a
sohada ham bir xil diam etrga ega emas. Ba’zi jo y lard a toraym a sohalari boMadi. U ning anatom ik
toraym alari quyidagi sohalarda joylashadi: 1) halqum ning q izilo‘ngachga o ktish sohasida halqum
toraym asi -
constrictio pharyngooesophagealis;
2) traxeyaning asosiy bronxlarga boMinish so h a
sida bronxial toraym a, q izilo‘ngachning bronxlam i hosil boMishi sohasida -
constrictio bronchialis;
3) q izilo‘ngachning diafragm adan o ‘tish sohasida diafragm al toraym a -
constrictio phrenica.
Q izilo‘ngachda fiziologik toraym alar ham boMadi: 1) aortal toraym a - q iz ilo ‘ngachning aorta
bilan kesishish sohasida; 2) kardial to ra y m a -q iz ilo ‘ngachning m e’daga o ‘tish
sohasida joylashadi.
Q izilo ‘ngach devori 4 qavatdan tashkil topadi:
1) shilliq qavat -
tunica mucosa
qiziloMigachning ichki yuzasida boMib,
shilliq ishlab chiqaruvchi bezlar
- glandulae oesophageae
ga boy qavatdir;
2) shilliq osti qavat -
tela subniucosa,
bu qavat hisobiga shilliq qavatda
burm alar hosil b o ‘ladi;
3) m ushak qavat -
tunica muscularis
yuqori qism ida ko ‘n dalang-targ‘il
tolalardan tashkil topgan boMib, pastki qismida silliq m ushak tolalariga davom
etadi. M ushak qavati ikki guruhdan - tashqi b o ‘ylam a y o ‘nalgan tolalar va
ichki halqasim on y o ‘nalgan m ushak tolalaridan hosil b o ia d i.
Q izilo‘ngachning mushak qavatida quyidagi m ushaklam i ajratish m um -
kin:
a)
tendo cricooesophageus
- hiqildoqning uzuksim on to g ‘ayidan bosh-
lanadigan m ushak payi;
77-rasm . Q izilo'ngach.
1 - pars laryngca pharyngis; 2 - yuqori torayma; 3 - pars cervicalis; 4 - pars thoracica;
5 - o ‘rta torayma; 6 - pars thoracica; 7 - diaphragma; 8 - pastki torayma; 9 - pars cardiaca
ventriculi; 10 - pars abdominalis.
www.ziyouz.com kutubxonasi
b)
m. bronchooesophageus -
bronxlardan boshlanadigan niushak;
d)
m. pleurooesophageus -
plevralarda boshlanadigan mushak.
4) Q iz ilo ‘ngachning tashqi yuzasi
- tunica abventitia
biriktiruvchi to ‘qim a bilan qoplangan.
Q iz ilo kngachning
pars abdominalis
qism i tashqi tarafdan qorin parda bilan o'ralg an boMadi.
Katta yoshdagi odam larda q iz ilo ‘ngachning uzunligi 2 3 -2 5 sm boMadi. Kesuv tishlar sohasidan
q iz ilo 'n g ac h g ac h a 15-17 sm ckanligini hisobga olinsa, kesuv tishlardan m e’dagacha b o ‘lgan m asofa
40^42 sm b o la d i.
6.1.9. Q orin bo kshlig‘i to fcg‘risida um um iv m a’lum ot
Q orin b o ‘sh lig ‘i -
cavitas abdominis
ning yuqori devorini diafragm a, oldingi devorini qorin
m ushaklari, orqa devorini um urtqa pog'o n asi, bel m ushaklari tashkil etadi. Qorin b o ‘shlig‘i pastki
sohada chanoq b o ksh lig kiga davom etadi. Qorin b o ksh lig ‘ining devorlari va b o ‘shliqdagi a ’zolar
seroz parda - qorin parda bilan o 'ra lg an bo ‘ladi. Qorin parda a ’zolami ham m a tarafdan o ‘rab olsa,
introperitoneal
a'z o la r, a ’zolar uch tarafdan o ‘ralsa,
mezoperitoneal
a'zo lar, faqat bir tarafdan
o 'ra lsa ,
ekstroperetoneal
a 'z o la r deyiladi.
6.1.10. M e’da
(78-rasm )
M e’da -
ventriculus scu gaster
qorin b o ‘shlig‘ining yuqori qavatidagi a 'z o b o ‘lib, ko‘p qism i
chap sohada joylashadi. M e’daning oldingi devori
- paries anterior
va orqa devori
- paries pos
terior
b o 'lad i.
M e’daning qizilo 'n g ach bilan tutashish sohasi
pars
c a rd ia c a d e y ilib , qizilo kngachning m e’daga
o ‘tish te sh ig i
ostium cardiacuni
d eyiladi. M e’d an in g o ‘n ikki barm oq ichakka o ‘tish sohasi
pars pylorica,
shu sohadagi teshik esa
ostium pyloricuni
deyiladi. M e’daning chap tarafga y o ‘nalgan,
gum baz shaklidagi qism i, m e’daning tubi
fundus
yoki gum bazi
fornix
deyiladi. M e’daning gum baz
qism idan uning chiqish sohasigacha b o ig a n qismi m e’daning tanasi
corpus ventriculi
deyiladi.
M e’da
pars pylorica
qism ining tanaga yaqin sohasi kengayib,
antrum pvloricum
va o ‘n ikki
barm oq ichakka davom etadigan qism i
canalis pyloricus
deyiladi.
M e’daning yuqori va o ‘ng tarafidagi kichik egriligi
curvatura ventriculi minor,
qavariq holdagi
pastga va o ‘ng tarafga y o ‘nalgan katta egriligi
curvatura ventriculi m ajor
deyiladi.
M e’da tanasining pilorik qism iga o ‘tish sohasida kichik va katta egriliklar o ‘zaro q o ‘shilib, bur
chak hosil qiladi, bu soha
angulus ventriculi
deyiladi. U ning kichik egrilik tugash qism ida o ‘ym a
boMib,
incesura angularis
deyiladi.
M e 'd a devori 4 qavatdan iborat:
1.
Ichki yuzasidagi shilliq qavat
- tunica mucosa
burm alar -
plica gastricae
ni hosil qiladi.
M e’da shirasi
- saccus gastricus
ni ishlab chiqadigan bezlar ham shilliq qavatda joylashadi. Bu
bezlar jo y la sh u v ig a k o ‘ra bir necha guruhga b o ‘linadi: a) m e ’daning kirish qism ida joylashgan bez
l a r -
glandulae cardiacae;
b) m e’daning tanasi va gum baz qismidagi xususiy bezlar -
glandulae gas
tricae propriae
ikki turkum hujayralardan tashkil topgan: asosiy hujayralar p e p sin o g en ferm en tin i;
q o ksh im c h a h u ja y ra la r x lo rid k islo ta sin i ishlab chiqaradi. d) m e’daning o ‘n ikki barmoq ichakka
www.ziyouz.com kutubxonasi
o ‘tish sohasida joylashgan bezlar
- glandulae pylori-
cae
faqat asosiy hujayralardan tashkil topgan. M e 'd a
shilliq qavatida yakka holdagi limfa lu g u n la r-
folli-
culi lymphatici gastrici
ham uchraydi. M e’da shilliq
qavatida xususiy m ushaklar bo‘lib,
lamina muscula-
ris mucosae
deyiladi. Shilliq qavat yuzasida m e 'd a
m aydonchalari -
areae gastricae,
mayda burm alar-
plicae villosae
va maydonchalarda bezlar ochiladigan
c h u q u rc h a la r-
foveolae gastricae
ko'rinadi.
2. Shilliq qavat ostida
tela submucosa
qavati
joylashganidan, m e ’da ichki yuzasida burm alar ho
sil b o ‘ladi. K ichik egrilik sohasida bu b urm alar
b o 'y lam a tarzda joylashgan b o 1 lib, mushak qavati
qisqarishi natijasida « m e 'd a y o li» -
canalis gastri
cus
hosil b o ‘ladi. Bu y o i m e’daning kirish va chi-
qish teshiklarini o ‘z a ro b o g ‘laydi. M e'daningchiqish
sohasidagi -
ostium pyloricuni
teshigi burm alari
halqa holda b o kIib, bunday burm alar m e'da va o ‘n
ikki barm oq ichak b o kshliqlarini ajratib turadigan
to ‘siq (klapan)
- valvula pvlorica
ni hosil qiladi.
3. M ushak qavat -
tunica muscularis
silliq
m ushaklardan tashkil topadi va uch qavat bo" 1 ib
jo y la sh a d i. T ashqi q av a td a b o ‘ylam a -
stratum
longitudinale
tutam lari; o ‘rta qavatda halqasim on -
stratum circulare
tutam lari; ichki yuza sohasida
esa qiyshiq tu ta m la r-
fibrae obliquae
joylashadi. H alqasim on m ushak tutam lari m e ’dadan o ‘n ikki
barm oq ichakka o ‘tish sohasida yaxshi taraqqiy etgan boMib,
m. sphincter pylori
chiqish sohasining
qisuvchi m ushagini hosil qiladi. Bu m ushakning qisqarishi va shu sohadagi klapan
- valvula pylo-
rica
m e’da va o ‘n ikki barm oq ichak b o ‘shliqlarini ajratib turadi.
4. Tashqi qavat
- tunica serosa
qorin pardaning visseral varag‘i boMib hisoblanadi. Bu parda
jig a r va m e’daning kichik egriligi orasida
lig. hepatogastricum
boylam ini, m e’da bilan taloq orasida
lig. gastrolienale
boylam ini, m e’da bilan ko‘ndalang cham bar ichak orasida esa
lig. gastrocolicuni
boylam ini hosil qiladi.
M e’dani qorin parda ham ma larafdan o‘rab olganligi sababli
intraperitoneal
a 'z o boMib hisob
lanadi.
6.1.11. Ingichka ichak - intestinum tenue
(79, 80-rasm lar)
Ingichka ichak - m e’daning chiqish qism idan boshlanib, o ‘ng yonbosh sohasidagi y o ‘g ‘on
ichakning boshlanish qism ida yakunlanadi. Ingichka ichakda m oddalarning kim yoviy shira ta’sirida
parchalanishi davom etadi va so kriladi. Ingichka ichakning asosiy vazifasi parchalangan oziq m od-
dalam i qon va lim faga so ‘rilishini ta ’m inlashdan iborat. U ning uzunligi 7 -9 m etr b o lib , odam
b o ‘yidan 3 -4 m arotaba uzun b o ‘ladi. Ingichka ichak uch qism dan tashkil topgan b o ‘ladi: o ‘n ikki
78-pasm . M e 'd a shilliq q av ati.
1
incisura cardiaca v cntriculi: 2
fundus
vcntriculi; 3
plicae gastricae; 4
tunica mucosa;
5
tela submucosa vcntriculi; 6 - tunica muscularis
vcntriculi; 7 - ostium pyloricum ; 8
m. sphinc
ter; 9 - pars p ylorica; 10 - incisu ra an g u laris;
I I , 12 - plicae gastricae; 13 - ostium cardiacum;
14 - oesophagus.
www.ziyouz.com kutubxonasi
barm oq ichak; och ichak; yonbosh ichak. C)‘n ikki barm oq ichak
- duodenum
2 5 -3 0 sm b o iib ,
ingichka ichakning boshlanish qism i hisoblanadi. Ingichka ichak uzunligining 2/5 qism ini och ichak -
jejunum
va 3/5 qism ini yonbosh ichak
- ileum
tashkil etadi.
0 ‘n ikki barm oq ichak
- duodenum
qorin pardaga nisbatan
ekstroperitoneal
a ’zo hisoblanadi,
y a ’ni faqat oldingi yuzasi qorin parda bilan o 'ra lg an b o ‘ladi. 0 ‘n ikki barmoq ichak qorinning orqa
d evoriga tegib turadi va taqasim on shaklda boMadi. U ning yuqorigi qismi
- pars superior
yuqorigi
burilish burchagi
- flexura duodeni superior
vositasida tushuvchi qism
- pars descendens
ga
davom etadi. Bu boMim esa pastki burilish burchagi
- Hex ura duodeni inferior
vositasida -
pars
horisontalis
ko ‘ndalang qism iga va bu boMim koMariluvchi qism
- pars ascendens
ga davom etadi.
0 ‘n ikki barm oq ichakning och ichakka o ‘tish sohasida burilish burchagi -
flexura duodenojejunalis
hosil boMadi.
O ch ichak ham da yonbosh ichak qorin parda bilan ham m a tarafdan o ‘ralgan boMadi, shu sabab
dan u
intraperitoneal
a ’zo hisoblanadi. Ingichka ichak devori shilliq qavat
- tunica mucosa;
shilliq
osti qavati -
tunica submucosa;
m ushak qavati
- tunica muscularis;
seroz parda qavati -
tunica
serosa
lardan tashkil topadi.
Ingichka ichak shilliq qavati
tunica mucosa
da k o ‘p m iqdorda v o rs in k a la r-
villi intestinales
boMib, bu o ‘sim talar hisobiga uning so ‘rish yuzasi oshadi. V orsinka yuzasi enterotsit va qadoqsim on
h u jay ralar bilan qoplangan boMib, uning uzunligi 1 mm gacha yetadi. Ichak qism ining 1 kvadrat mm
y uzasida och 2 2 ^ 0 ta vorsinka boMsa, yonbosh ichakda 1 kvadrat mm yuzada 18-30 ta vorsinka
jo y la sh g a n boMadi. Ingichka ichakdagi ham m a vorsinkalar yuzasi 4 -5 m kvadratni hosil qiladi va
odam terisi yuzasidan 2 -3 m arotaba ortiq boMadi.
H ar b ir vorsinka yuzasi esa elektron m ikroskop yordam ida ko'rinadigan m ikrovorsinkalar bilan
qoplangan boMadi. V orsinka yuzasi so krish vazifasini bajaradi, uning o'rtasida esa qon va lim fa
7 9 -rasm . 0 ‘n ikki b a rm o q ichak va n ie 'd a osti bezi.
I - pylorus; 2 ductus pancreaticus accessorius; 3 - corpus pancrcatis; 4 - cauda pancreatis; 5 - ductus pancrcaticus;
6
pars horisontalis duodeni; 7
plicae circulares; 8 - plica longitudinalis duodeni; 9
pars descendens duodeni;
10 papilla duodeni major; 11
papilla duodeni major; 12 plica longitudinalis duodeni; 13 - papilla duodeni minor;
14
ductus choledochus; 15
tuber omentale; 16
pars superior duodeni.
www.ziyouz.com kutubxonasi
tom irlari joylashgan b o ‘ladi. V orsinkalar miqdori och ichak sohasida k o ‘proq b o ‘lib, ular bu sohada
ingichka, lekin uzunroq boMadi. Ingichka ichak shilliq qavatida xususiy m ushak tutam lari b o ‘lib,
lamina muscularis mucosae
deyiladi. Ingichka ichak shilliq qavatida halqa shaklida b u n n alar
-
plicae circulares
boMadi. Bu burm alar shilliq qavat va shilliq osti qavat tela subm ucosa hisobiga
hosil boMadi. 0 ‘n ikki barm oq ichak ichki yuzasida q o ‘shim cha ravishda b o ‘ylam a burm alar -
plica
longitudinalis duodeni
ham uchraydi. Bu burm alar o ‘n ikki barm oq ichak ichki yuzasining m edial
sohasida joylashgan boMadi. B o‘ylam a bunnalarning yuzasida katta so ‘rg ‘ich -
papilla duodeni ma
jo r
va yuqoriroqda esa kichik so ‘rgMch -
papilla duodeni m inor
jo ylashgan boMadi. K atta s o ‘rg ‘ich
sohasiga q o ‘shilgan holda um um iy o ‘t yoMi va m e ’da osti bezining asosiy yoMlari ochiladi. Kichik
so ‘rgMch sohasiga esa m e’da osti bezining qo‘shim cha yoMi ochiladi.
0 ‘n ikki barm oq ichak boshlanish qismining shilliq osti qavatida naysim on b ezlar
- glandulae
duodenales
joylashgan. Ingichka ichakning qolgan boMimlarida uchraydigan naysim on bezlar
-
glandula intestinales
ingichka ichakning shilliq qavatida joylashadi. Ingichka ichak bezlari - ichak
shirasi ishlab chiqaradi. Ingichka ichak shilliq qavatida lim fatik to ‘plam alar (follikulalar) joylashgan.
Yakka holdagi follikulalar
- folliculi lymphatici solitarii
ingichka ichakning ham m a qism larida
uchraydi. Y onbosh ichak sohasida esa limfatik follikulalar to ‘plam i
- folliculi lymphatici aggregati
uchraydi. Ingichka ichak devorining mushak qavati -
tunica muscularis
ikki turdagi tolalardan tashkil
topadi. Tashqi yuzasida b o ‘ylam a -
stratum longitudinae
va ichki sohasida halqasim on tolalar -
stratum circulare
joylashadi. Halqasim on m ushaklar ichak b o ‘shlig‘ini toraytiradi. B o‘ylam a tolalar
ichakni kaltaroq holatga keltirib, ichak b o ‘shligMni kengaytiradi.
Tashqi seroz parda -
tunica serosa
och ichak va yonbosh ichak devorini o ‘rab turgan visseral
qorin pardadan hosil b o ‘ladi. Bu parda o ‘simtalari ingichka ichak tutqichlarini hosil qilishda qatna-
shadi. Bu pardaning ostida esa seroz osti qavati -
tela subserosa
hosil boMadi.
6.1.12. Yo‘g‘on ichak - intestinum crassum
(80-rasm )
Y o ‘g ‘on ichak -
intestinum crassum
ingichka ichakning davom i h isoblanadi va quyidagi
qism lardan tashkil topadi: 1) k o ‘richak qismi -
caecum;
2) k o ‘tariluvchi qism i
- colon ascendens;
3) ko ‘ndalang qismi -
colon transversum;
4) tushuvchi qism i -
colon descendens;
5) S-sim on qismi -
colon sigmoideum;
6) to ‘g ‘ri ichak
- rectum.
Y o‘g ‘on ichakning boMimlari qorin parda bilan quyidagicha o ‘ralgan: k o ‘richak, k o ‘ndalang qism i,
S-simon qism i -
introperitoneal
(ham m a tarafidan o ‘ralgan); k o ‘tariluvchi va pastga tushuvchi qism -
lar -
mezoperitoneal
(uch tarafdan o ‘ralgan); to ‘g ‘ri ichakning yuqori 1/3 qism i
- introperitoneal,
o ‘rta qism i -
mezoperitonal
va pastki 1/3 qismi -
ekstraperitoneal
a ’zo hisoblanadi.
Y o ‘g ‘on ichakning devori quyidagi qavatlardan hosil boMadi:
1)
tinica serosa
- tashqi tarafda boMib, seroz qavat deyiladi;
2)
tela subserosa
- seroz osti qavati;
3)
tunica muscularis
- m ushak qavati;
stratum longitudinale
b o ‘ylam a tolalar va
stratum
circulare
- qisuvchi tolalardan tashkil topgan. M ushak tolalari y o ‘g ‘on ichak devorida bir xilda
joylashm aydi, y a ’ni tutam lar m a’lum sohalarda qalinroq boMadi.
4)
tela sulmucosa
- shilliq osti qavati;
www.ziyouz.com kutubxonasi
S11
8 0 -rasm . Ingichka va yo‘g‘on ichak.
I
lig. falciformc; 2 - proccssus xiphoodeus; 3 - lobus
sin ister hepatis; 4 - ventriculus; 5 - om entum majus
(insertio gastrica); 6 omentum majus (lamina posterior);
7 - flexura coli sinistra; 8 - taenia libera; 9 - colon
descendens; Ю - jejunum ; 11 - ileum; 12 - appendix
verm iform is; 13 - caecum ; 14 - appendices epiploici;
15 - colon ascendens; 16 - flexura coli dextra; 17 - colon
transversum ; 18 - fossa vcsicac felleae; 19 - vesica fellea;
20 - lobus dexter hepatis; 21 - incisura ligamentis teretis;
22 - lig. teres hepetis.
5)
tunica mucosa -
shilliq qavatda xususiy
mushak tutamlari -
lamina muscularis mucosae
va y o ‘g ‘on ichak bezlari
- glandulae intestinalis
joylashgan.
Y o‘g ‘on ichak bilan ingichka ichak quyidagi
hosilalar vositasida o ‘zaro farqlanadi:
1) y o ‘g ‘on ichakning diam etri kattaroq;
2) y o ‘g ‘on ichak devorida bo‘ylama mushak -
stratu m longitudinale
to lalarin in g y ig ‘ilishi
natijasida ta s m a la r-
teniae colli
hosil boMadi;
3) ko ‘ndalang mushaklar to‘plami natijasida,
y o ‘g ‘on ichakda p u faksim on k en g a y m a lar -
haustra coli
boMadi;
4) y o ‘g‘on ichakning tashqi yuzasida seroz
parda va yog‘ o ‘sim talari -
appendices epiploi-
cae
uchraydi.
T a sm a la r-
teniae coli
faqat y o kg ‘on ichakda
uchrab, ulam ing hosil boMishi b o ‘ylam a mu-
shaklam ing yigMlishi hisobiga boMadi.
Tasm alar ko'richakdagi chuvalchangsim on
o ‘sim ta sohasida o ‘zaro q o ‘shilgan holda bosh
lanadi va to‘g ‘ri ichakda tugaydi. Bu tasm alar
uch turga boMinadi; 1) erkin ta s m a -
tenia libera
k o ‘rich a k , koM ariluvchi q ism la rn in g oldingi
y u z a sid a jo y la sh a d i. K o ‘n d a la n g q ism in in g
esa orqa yuzasiga o ‘tadi; 2) tutqich tasm asi -
tenia mesocolica
k o ‘n d alan g qism tu tq ich i
b irla sh a d ig a n so h a d a jo y la s h a d i; 3) ch a rv i
ta sm a si
- tenia om entalis
k atta c h a rv in in g
k o ‘ndalang qismiga birikish sohasida uchraydi.
Y o ‘g ‘on ichak va ingichka ichak shilliq qavatlari orasidagi farqlar:
1) y o ‘g ‘on ichakda vorsinkalar uchram aydi;
2) ingichka ichakda halqasim on burm alar boMsa, y o ‘g ‘on ichakda yarim oysim on burm alar -
plicae semilunares coli
uchraydi;
3) y o ‘g ‘on ichakda yakka holdagi lim fatik follikulalar uchraydi.
Y o ‘g ‘on ichakning k o ‘richak
- caecum
qism i o ‘ng yonbosh sohasida jo ylashadi. Y onbosh
ichakning k o ‘richakka o ‘tish sohasida halqasim on m ushak tolalari hisobiga
sphincter ileocaecalis
hosil boMadi. Shu sohada shilliq qavat o ‘sim talari
valva ileocaecalis
klapanini hosil qiladi. H alqa
sim on m ushaklar ham da shu sohadagi klapan ingichka va y o ‘g ‘on ichaklarni o ‘zaro ajratib turadi.
K o ‘richak sohasida chuvalchangsim on o ‘sim ta -
appendix vermiformis
boMadi. Bu o ‘sim taning
k o ‘richakka ochilish tirqishi
ostium appendicis vermiformis
deyiladi. C huvalchangsim on o ‘sim ta
shilliq qavatida lim foid follikulalar yigMndisi -
folliculi lymphatici aggregati appendicis vermi
formis
boMadi. K o ‘richak singari chuvalchangsim on o ‘sim ta ham qorin parda bilan har tarafdan
o ‘ralgan boMib, uning tutqichi
mesoappendix
deb ataladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Y o ‘g ‘on ichakning k o ‘tariluvchi bo'lim i -
colon ascendens
ning faqat orqa yuzasi qorin parda
bilan qoplanm aydi. Jigam ing pastki yuzasida burilib,
flexura coli dextra
hosil qilgan holda k o ‘nda-
lang b o ‘lim ga davom etadi.
K o‘ndalang b o ‘lim -
colon transversum
qorin b o ‘sh lig ‘ining orqa devoriga tutqich -
mesocolon
transversum
vositasida birikadi. K o‘ndalang b o ‘lim taloq sohasida burilib,
flexura coli sinistra
ni
hosil qilgan holda tushuvchi b o ‘lim ga davom etadi. 0 ‘z navbatida, tushuvchi b o ‘lim chap yonbosh
sohasida S-sim on b o ‘lim -
colon sygmoideum
ga davom etadi. C hiqaruv kanali -
canalis analis
to ‘g ‘ri ichakning pastki 1/3 qism idan hosil bo‘ladi. Bu sohada
flexura anorectalis
bukilm asi b o ‘ladi.
Shilliq qavat sohasida b o ‘ylam a burm alar bo‘lib, ular
columnae anales
deyiladi. T ashqi chiqaruv
kanalining shilliq qavatining teriga o ‘tish sohasi
linea anocutariea
deyiladi.
T o ‘g ‘ri ichak -
rectum
y o ‘g ‘on ichakning oxirgi b o iim i b o ‘lib, tashqi chiqaruv teshigi -
anus
bilan yakunlanadi. Bu sohada halqasim on mushak tolalari qalinlashib,
m. sphincter ani internus -
ichki siquvchi m ushakni hosil qiladi. Teri ostida, chiqish teshigi sohasida esa k o ‘n d alan g -targ ‘il
m ushak tolalaridan tashkil topgan
m. sphincter ani externus
joylashgan. M .
sphincter ani externus
quyidagi qism larga b o ‘linadi:
a)
pars profunda
- chuqur qism i; b)
pars s u p e r fic ia l
- yuza qism i; d)
pars subcutenea
- teri
ostidagi qism.
Ikkala halqasim on m ushaklar orasida b o ‘y lam a egatlari -
sulcus intersphinctericus
h osil
b o ‘ladi.
T o ‘g ‘ri ichakning boshlanish sohasida, dum g‘aza suyagining asosida S-simon ichak chegarasidagi
bukilish qismi
flexura sacralis
deb ataladi. T o ‘g ‘ri ichak y o ‘nalishida yon bukilm alar
- flexurae
lateralis
hosil b o ‘lib, ular quyidagilardir:
a)
flexura superodextra lateralis
- yuqorigi o ‘ng yon bukilm a; b)
flexura interm ediosinist-
ra lateralis
- oraliqdagi chap yon bukilma; d)
flexura inferodextra lateralis
- pastki o ‘ng yon
bukilm a.
T o ‘g ‘ri ichakning ichki shilliq qavatida k o ‘ndalang burm alar
- plicae transversae recti
hosil
b o ‘ladi. T o ‘g ‘ri ichakning kengaygan sohasi
ampulla recti
deyiladi.
T o ‘g ‘ri ichakning m ushak qavati ichki halqasim on
- stratum circulare
ham da b o ‘ylam a tolalar
stratum langitudinale
dan tashkil topgan.
T o ‘g ‘ri ichakning b o ‘ylam a tolalari quyidagi oraliq m ushaklarga davom etadi:
a)
m. rectococcygeus
- to ‘g ‘ri ichak va dum um urtqalari orasidagi m ushak; b)
m.m. anorec-
toperineales (m.m. rectourethrales)
- to‘g ‘ri ichak devori, chiqish teshigi va oraliq m ushaklari
orasidagi yoki to ‘g ‘ri ichak va siydik chiqaruv kanali orasidagi m ushak; d)
m. rectovesicalis
- to ‘g ‘ri
ichak bilan siydik qopchasi orasidagi mushak.
6.1.12.1. A ppendiks - chuvalchangsim on o‘sim ta - appendix verm iform is
0 ‘sim liklar bilan oziqlanadigan hayvonlarda k o ‘richak katta b o ‘lib, chuvalchangsim on o ‘sim ta
uchram aydi. A ksincha, yengil hazm b o ‘ladigan oqsilli yoki aralash ovqat iste’mol qiladigan h ay v o n
larda k o ‘richak kichikroq b o ‘lib, chuvalchangsim on o ‘sim taning uzunligi 8 -1 5 sm b o ‘ladi, k o ‘richak
b o ‘sh lig ‘iga ochiladigan teshik -
ostium appendicis vermiform is
ning kengligi 5 m m b o ‘ladi.
K o‘pincha bu sohada shilliq qavatdan hosil bo‘lgan burm a -
valvula processus vermiformis
uchraydi.
0 ‘sim ta qorin parda bilan har tarafdan
introperitoneal
o ‘ralgan, uning tutqichi -
mesoappendix
b o ‘ylab qon tom irlar va nervlar y o ‘naladi. C huvalchangsim on o ‘sim ta devori, k o ‘richak d evoriga
www.ziyouz.com kutubxonasi
o ‘xshash: shilliq, shilliq osti, m ushak va seroz qism lardan iborat qavatlardan tuzilgan. 0 ‘sim taning
shilliq osti q avatida lim foid tugunlar to ‘plam i -
folliculi lymphatici aggregati appendicis vermi-
formis
k o ‘p m iqdorda uchraydi.
6.1.13. J ig a r - h e p a r
(81-rasm )
J ig a r -
h ep ar
1500 gr o g ‘irlikka ega b o ‘lgan eng katta bez hisoblanadi. Q orin b o ‘s h lig ‘ining
o ‘ng q o v u rg ‘a osti so h asid a jo y la sh g a n . Jig a rd a ishlab chiqilgan o ‘t o ‘n ikki barm oq ichakka
tushadi. Jig a r b ary e r (to ‘siq)lik vazifasini bajaradi: oqsil parchalanishi n atijasida hosil b o klgan
zaharli m o d d a la r ichakda so ‘rilsa, qon orqali jig a rg a kelib zararsizlantiriladi. Jigar uglevod va
y o g ‘ a lm ash in u v id a ishtirok etadi.
Jigam ing ikki yuzasi b o ‘lib, diafragm aga
tegib turganligi sababli
facies diaphragm atica
deyilsa, ostki yuzasi a ’zolarga tegib turganligi
uchun
facies visceralis
deyiladi. D iafragm a
yuzasida quyidagi qism lar tafovut etiladi:
1)
pars superior
- ustki qism i. Bu sohada
yurakning izidan hosil b o ‘lgan hosila -
impres-
sio cardiaca
ko ‘rinadi;
2)
pars anterior
- oldingi qismi;
3)
pars dextra
- o ‘ng qism i;
4)
pars posterior
- orqa qism i;
5)
area nuda
- qorin pardadan tashqari
m aydoncha (o‘ralm agan sohasi). Bu m aydon-
chada pastki kavak - vena joylashadigan egat
(sulcus venae cavae),
vena boylam i jo y lash a
digan tirqish
(fissura ligamenti venosi)
ham da
venoz boylam i
(lig. venosum)
k o ‘rinadi.
D iafragm a bilan jig a r orasidagi o ‘roqsi-
m on boylam
- lig. falciforme hepatis
jigarni
ikki b o ‘lakka ajra tib tu rad i. 0 ‘ng b o ‘lak -
lobus hepatis dexter,
chap b o ‘lak -
lobus
hepatis sinister.
0 ‘ng b o ‘lak, o ‘z navbatida,
o ld in g i so h a d a jo y la sh g a n
lobus q u ad ratu s
h am d a o rq a sohada jo y la sh g a n
lobus caudatus
q ism larig a b o ‘linadi. Bu so h alar visseral y uzada k o ‘rinadi.
Jigarda o ‘roqsim on boylam dan tashqari, diafragm a yuzadagi tojsimon boylam
- lig. coronarium
hepatis,
uning uchburchaksim on qirralari -
ligg. triangulare dextrum et sinistrum
mavjud. Jigar-
ning oldingi yuzasida esa, kindik sohasi bilan birlashadigan yumaloq boylam -
lig. teres hepatis
jo ylashgan.
Jig a m in g a ’zo larg a qaragan yuzasidan o ‘ng buyrak bilan birlashadigan
lig. hepatorenale;
m e ’daning k ichik egriligiga
lig. hepatogastricum
va o ‘n ikki barm oq ichakka
lig. hepatoduodenale
boylam lari y o ‘naladi.
8 1 -rasm . J ig a r (pastki tomondan).
1 - im pressio oesophagea; 2 - lobus caudatus; 3 - lig.
v. cavae; 4 - v. cava inferior; 5 - impressio suprarenalis;
6 - in se rtio lig. H e p ato ren alis; 7 - sulcus v. cavae;
8 - impressio renalis;
9
- lobus dexter hepatic; 10 - processus
caudatus; 11 - im pressio colica; 12 - fossa vesica felleae;
13 - collum vesicae felleae; 14 - corpus vesicae felleae;
15 - fundus vesicae felleae; 16 - ductus cysticus; 17 - lobus
quadratus; 18 - lig. teres hepatic; 19 - ductus hepaticus;
20 - v. portae; 21 - a. hepatica propria; 22 - fissura lig. teretis;
23 - processus papillaris; 24 - insertio lig. hepatogastrici;
25 - impressio gastrica; 26 - lig. venosum.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Jigarning ostki yuzasida o ‘t qopchasi -
vesica fellea
joylashadigan chuqurcha -
fossa vesicae
fellea,
orqa sohasida esa ostki kavak vena joylashadigan egat -
sulcus venae cavae
boMadi.
Jigarning ostki yuzasida jig a r darvozasi -
porta hepatis
joylashgan. Bu darvozadan jig a r arte-
riyasi -
a. hepatica,
darvoza venasi - v.
portae,
um um iy o ‘t yoMi -
ductus hepaticus communis,
nerv va lim fa tom irlari oMadi. Q orin parda jigarni
niezoperitoneal
holatda o ‘rab olgan. U ning tashqi
tarafidagi parda -
tunica serosa
va uning ostidagi qavati
tela subserosa
deyiladi.
Jigar tashqi tarafdan fibroz parda -
tunica fibrosa
bilan o ‘ralgan boMadi. Bu parda jig a r darvozasi
sohasida a ’zoning ichkarisiga y o ‘nalib, jigarni boMaklar, segm entlar va boM akchalarga ajratadi. Jigar
boMakchalari -
lobuli hepatis
tashqi tarafdan boMakchalararo qon to m irla r -
v.a.interlobularis
bilan
o ‘ralib turadi. B o‘lakcha m arkazida esa markaziy vena -
v.centralis
joylashgan. BoM akchalararo qon
tom irlar va m arkaziy vena orasida jig a r hujayralari joylashadi.
Jigar darvozasidan
a. hepatica propria
va darvoza venasi -
v. portae
lar jig a r ichiga y o ‘naladi.
Jigar ichida qon tom irlar m aydaroq tomirlarga parchalanib, oxirgi boMinish natijasida hosil b o ‘lgan
qon tom irlar boMakchalar orasida joylashadi va
a. v. interlobularis
deb ataladi. 0 ‘z navbatida, bu
qon tom irlar boMakchalar atrofida joylashadigan yakuniy tom irlar -
a.v.ceptalis
ga parchalanadi.
Bu qon tom irlardan boMakchalar ichiga sinusoid tom irlari y o knaladi. 0 ‘z navbatida, sin u so id lar
m arkaziy venaga yigMlib quyiladi. Shunday qilib, sinusoid-kapillar qon tom irlari boMakcha atrofi
dagi vena tomirlari va boMakcha m arkazidagi vena tom irlari orasida joylashadi. N atijada, sinusoid-
kapillar tom irlar ikki vena orasida boMadi va bunday qon aylanishiga ajoyib venoz to ‘ri deyiladi.
Jigarning sinusoid tom irlari atrofida jigar hujayralari joylashgan. Bu hujayralam ing orasida o ‘t
yoMlari -
ductuli biliferi
boshlanadi. Bu yoMlar boM akchalararo o ‘t yoMlari -
ductuli interlobulares
ga ochiladi. 0 ‘t yoMlari o ‘zaro q o ‘shilib, jigar darvozasi sohasida um um iy jig a r o ‘t y o ‘li
- ductus
herapaticus communis
ni hosil qiladi.
Ductus hepaticus communis
jig a r ichidagi quyidagi o ‘t
yoMlarining qo ‘shilishidan hosil boMadi:
1)
ductus hepaticus dextra
- o kng o ‘t yo ‘li. Bu o ‘t yoMi
ram us anterior
- oldingi shox va
ramus posterior -
orqa shox o ‘t yoMlarining q o ‘shilishidan hosil boMadi;
2)
ductus hepaticus sinister
- chap o ‘t yoMi. Bu o ‘t yoMi
ram us lateralis
- lateral shox va
ramus medialis
- m edial shox o ‘t yoMlarining q o ‘shilishidan hosil boMadi;
3)
ductus lobi caudati dexter
- dumsimon boMakning o ‘ng oM yoMi;
4)
ductus lobi caudati sinister
- dum sim on boMakning chap o ‘t yoMi.
Bu um um iy jig a r oM yoMi jig a r darvozasi sohasida o ‘t pufagining yoMi
- ductus cysticus
bilan
q o ‘shilib, umumiy o ‘t yoMi
- ductus choleidochus
ni hosil qiladi. U m um iy o ‘t yoMi
lig. herato-
duodenale
tarkibida joylashadi va m e’da osti bezining asosiy nayi bilan q o ‘shilgan holda o ‘n ikki
bannoq ichakning katta so ‘rgMchi sohasiga ochiladi.
N ayning ochilish sohasida halqasim on mushak tolalari
m. sphincter ductus sholedochi -
q isu v
chi m ushagini hosil qiladi. Bu m ushak tolalari qisqargan paytida o ‘t ichak b o ‘shligMga tushm aydi.
Jigarda doim o ishlab chiqarilgan o ‘t suyuqligi o ‘t pufagida yigMladi.
Jigarning m orfofunksional birligi sifatida boM akchalar
-lo b u lu s
qabul qilingan. BoMakchalar olti
qirrali tuzilishga ega boMib, uning markazida m arkaziy vena
v.centralis
joylashadi. BoM akchalam ing
tashqi sohasi
a.v.ceptalis
bilan o ‘ralgan, qirralar sohasida esa
d.v.a.interlobularis
boMadi. Jig ar
boM akchalarining orasida ham uning funksional birliklari m avjud. BoM akchalam ing burch ag id a
joylashgan triada atrofida q o ‘shni uchta boMakchalardan ajratilgan qism portal boMakcha deyiladi.
Portal b o ‘lakchaning m arkazida
a.v.d.interlobularis
lar joylashadi. Ikkita q o ‘shni boM akchalam ing
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |