|
O’zbekiston Respublikasi axolisining hududiy joylashuvi
(2009 yil 1 yanvar holatiga ko’ra)
Hudud,
ming
km.kv.
Umumiy-
ga
nisbatan,
%da
O’rtacha
aholi soni,
ming kishi
Umumiy
ga
nisbata,
%da
Qishloq
aholisi
soni,
ming
kishi
Aholi
zichligi,
1
km.kv.
O’zbekiston
Respublikasi
448,9
100
27767,1
100,0
16949,1
59,0
Qoraqalpog’iston
166,6
37,11
43,0
6,0
811,7
9,5
Andijon
4,3
0,96
49,3
9,0
1690,3
570,1
Buxoro
40,3
8,98
31,7
5,8
1083,2
38,1
Jizzax
21,2
4,72
27,9
4,0
742,4
49,9
Qashqadaryo
28,6
6,37
52,2
9,2
1841
85,4
Navoiy
111,0
24,73
26,8
3,1
492,9
7,4
Namangan
7,4
1,65
49,9
8,0
1331,6
286,3
Samarqand
16,8
3,74
59,0
11,1
2186,5
174,5
Surxondaryo
20,1
4,48
32,9
7,3
1568,1
96,6
Sirdaryo
4,3
0,96
17,7
2,6
468,1
158,2
Toshkent
15,3
3,41
39,2
9,4
1505,9
162,1
Farg’ona
6,8
1,51
66,6
10,9
2085,5
432,6
Xorazm
6,1
1,36
32,1
5,5
1141,9
240,3
Toshkent sh.
0,3
0,07
38,0
8,1
0,0
7161,7
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida
tayyorlangan.
oldingi o’n yilliklar davrida demografik jarayonlarga e’tibor berilmaganligi yetarli
darajada aniq ko’rsatilgan. Murakkab demografik vaziyatdan kelib chiqqan asosiy
ijtimoiy muammolardan biri yuqori va deyarli nazorat qilinmaydigan tug’ilish hamda
aholining nisbatan past darajadagi hududiy va tarmoqqa oid safarbarligidir.
Shuni ta’kidlash kerakki, O’zbekistonda faqatgina mustaqillikka erishilgach, davlat
tomonidan aniq demografik siyosat olib borilib, kompleks ijtimoiy-iqtisodiy chora-
tadbirlar amalga oshirila boshladi. Ushbu va boshqa omillarni hisobga olgan holda bozor
islohotlarining boshlang’ich davridayoq aholining ish bilan bandlik sohasida yangi
siyosat ishlab chiqildi. Uning asosida esa inson resurslarini sifat jihatdan shakllantirish,
zamonaviy tartibga solinadigan mehnat bozori tizimini yaratish va uning samarali faoliyat
ko’rsatishiga erishish kabi maqsadlar yotadi.
Mamlakatimizda demografik jarayonlarning murakkab ko’rinishiga sabab bo’lgan
omillardan biri sifatida aholining respublika hududlari bo’ylab notekis taqsimotini
ko’rsatish mumkin. Kishilarning turli mintaqalarda turlicha miqdor va zichlikda
joylashuvi o’ziga xos muammo hisoblanib, bu holat mamlakatning tarixiy, jug’rofiy va
tabiiy-iqlimiy xususiyatlari hisobiga yuzaga kelgan.
261
Respublikamizda aholi soni tez o’sib borayotganligi sababli uning zichligi ham oshib
bormoqda. Masalan, 1940 yilda har bir km. kv. ga 14,6 kishi to’g’ri kelgan bo’lsa, bu
ko’rsatkich 1991 yilda 45,0 nafarni, 2007 yil boshida esa 59,0 kishini tashkil etgan.
Binobarin, aholining o’rtacha zichligi jihatidan O’zbekiston MDHga a’zo mamlakatlardan
va Markaziy Osiyodagi boshqa respublikalardan oldinda turadi.
Hozirgi kunda O’zbekistonning 14 ta ma’muriy – hududiy bo’linmasidan
10 tasi, shu jumladan, Toshkent shahri odamlar zich bo’lgan hududlar jumlasiga kiradi.
Vaholanki, ular O’zbekiston hududining atigi choragini, aholi uncha zich bo’lmagan
to’rtta viloyat esa respublikaning qolgan to’rtdan uch qismini egallagan (5.4-jadval).
Respublikamizning eng zich hududi Toshkent shahri hisoblanib, poytaxt hududi
mamlakat umumiy maydonining 0,07 % ini tashkil etgani holda, uning har bir km.kv.iga
7161,7 kishi to’g’ri keladi. Demografik jarayonlar nisbatan muammoli tus olgan Farg’ona
vodiysi viloyatlarida yurtimiz jami aholisining 27,9 % istiqomat kilib, mazkur mintaqa
respublika hududining 4,1 %ini egallaydi. Zichlik Andijon viloyatida 570,1 kishi/km.kv.ni,
Farg’ona viloyatida 432,6 kishi/km.kv.ni va Namangan viloyatida esa 286,3 kishi/km.kv.ni
tashkil etmokda. Shuningdek, ushbu ko’rsatkich Xorazm, Samarqand va Toshkent
viloyatlarida ham yuqoridir.
Qoraqalpog’iston, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida aholi zichlik
darajasi past ko’rsatkichga ega bo’lib, bu holat shu hududlarning kattaligi va tabiiy-
iqlimiy omillar hisobiga vujudga kelgan. Qoraqalpog’iston maydoni mamlakat
hududining 37,1 %ini tashkil etib, bu yerda jami aholining 6,0 % istiqomat qilsa,
respublikaning chorak qismida joylashgan Navoiy viloyati ulushiga esa umumiy
aholining atigi 3,1 %i to’g’ri keladi.
Zichlik ko’rsatkichlariga tabiiy-jug’rofiy, iqlim, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy
kabi omillar ta’sir qiladi. Shuningdek, aholining mexanik (migratsion) harakatlari ham
mehnat resurslarining hududlar bo’ylab qayta taqsimlanishi va takror ishlab chiqarishni
yuzaga keltiruvchi asosiy manbalardan biridir.
Migratsiya – aholi, jumladan, ishchi kuchining bir hududdan ikkinchisiga ko’chib
o’tish harakati bo’lib, uning miqyosi va sur’ati mamlakatdagi siyosiy, ijtimoiy va
iqtisodiy vaziyat hamda mehnat bozori hajmini ham belgilab beradi. Ishchi kuchi
migratsiyasi, odatda, mehnatga qobiliyatli aholining ishlab chiqarishni rivojlantirish va
joylashtirishdagi o’zgarishlar bilan bog’liq holda makoniy qo’chib yurishi sifatida ham
ta’riflanadi. U kishilarning doimiy yashash va ish joyini o’zgartirishi, hududning
ma’muriy chegaralarini kesib o’tishi, istiqomat o’rnida uzoq muddat bo’lmasligi
natijasida kelib chiqadigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy jarayon hisoblanib, tumanlararo,
shaharlararo, viloyatlararo, mintaqalararo va davlatlararo yo’nalishlarda amalga oshadi.
Ko’chishga tabiiy-iqlimiy, ijtimoiy-iqtisodiy, demografik, siyosiy-huquqiy, milliy-
etnik, irqiy va diniy omillar bevosita ta’sir qiladi. Uning vujudga kelishi turli ob’yektiv va
sub’yektiv sabablar bilan belgilanadi:
- o’z kasb yo’nalishini amalga oshirish bo’yicha imkoniyatlar yaratish, boshqa
yashash joyida yuqori ish haqi va mehnat sharoitlariga ega bo’lgan ishga joylashish;
- inson sog’ligi hamda iqlimga xos yashash sharoitlarining zarurligi;
- qarindosh-urug’ va yaqin insonlarga qo’shilish;
- ma’lum bir madaniyatga, bilimga va yashash tarzini o’zgartirishga bo’lgan
ehtiyoj;
262
- mehnat ziddiyatlari va oiladagi kelishmovchiliklar;
- tasodifiy holatlar (vaziyatlar) va h.k.
Mamlakat hududiga ko’chib kelish (immigratsiya) va undan ko’chib ketish
(emigratsiya) miqdorlari o’rtasidagi farq migratsiya qoldig’ini anglatadi. Migratsiya
qoldig’i (sal’dosi)ning miqdori (ijobiy yoki salbiy) migratsiyaning ishchi kuchi bozorini
shakllantirishga bevosita ta’sirini tavsiflaydi. Bunga mazkur mintaqadagi kelganlar va
ketganlar tarkibidagi tafovut ta’sir qiladi.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining bugungi holati uchun manfiy migratsiya
qoldig’i xos bo’lib, u mamlakat mustaqilligidan so’ng avj oldi (12.5-jadval).
12.5-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
