N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Qayd etish tajribasi
deb, vazifasi ma’liunotlami oddiy ravishda qayd etish 
va ta’riflash, ya’ni, jarayonga tadqiqotchi tomonidan faol aralashuvsiz haqiqatda 
ro’y beradigan voqelami qayd etishdan iborat bo’lgan tajribaga aytiladi. Qayd 
etish tajribasi tabiiy tajribadan vazifalaming real holati oddiy qayd etilishi va 
olingan natijalar o’zaro tajribagacha va tajribadan so’ng solishtirilmasligi bilan 
farq qiladi. Masalan, bolalarda xotiraning rivojlanish darajasini aniqlash. 
Sinaluvchilarga materialni eslab qolish va namoyish qilishga doir vazifalar 
qatori taklif etiladi. Ulami bajarish natijalariga ko’ra, xotiraning rivojlanganlik 
darajasi aniqlanadi.
Assotsiativ tajriba
- K.G. Yung, M. Vertgeymer va D. Klyayn tomonidan 
bir vaqtda taklif etilgan va shaxs motivatsiyasini tadqiq etishga mo’ljallangan 
loyihalash metodi. Bu metodda sinaluvchiga rag’bat so’zlar to’plamiga javoban
35

---

miyaga kelgan so’zlami iloji boricha tez aytish taklif etiladi. Bunda yuzaga 
kelgan tasawurlar rag’bat-so’z va sinaluvchining javobi o’rtasidagi bir xil 
tasavvurlaming turi, qaytarilishi, vaqtiga ko’ra qayd etiladi.
S.L. Rubinshteyn tajribaning to’rt xil o’ziga xos xususiyatiga ta’rif bergan 
edi. Birinchidan, tajribada kuzatuvchi vaziyatga faol aralasha olmaydigan 
kuzatishdan farqli ravishda tadqiqotchining o’zi o’rganayotgan hodisani yuzaga 
keltiradi. Ikkinchidan, tadqiqotchi o’rganilayotgan jarayonning kechishi va 
ifodalanishi sharoitlarini o’zgartirishi mumkin. Uchinchidan, tajribada 
o’rganilayotgan jarayonni aniqlash uchun qonuniyatli aloqalami o’matish 
maqsadida, alohida sharoitlami o’zgarishli tarzda istisno qilish imkoni mavjud. 
Va, nihoyat, to’rtinchidan, tadqiqotchi olingan ma’lumotlarning matematik 
qayta ishlanishini qo’llagan holda sharoitlaming miqdoriy nisbatlarini ham 
o’zgartirishi mumkin.
Tajriba metodining muhim afealligi shundan iboratki, bunda tadqiqotchi 
sustkashlikka yo’l qo’ymay, uni qiziqtiruvchi psixik hodisaning yuzaga kelishini 
kutib o’tirmasligi lozim. Tajribada tadqiqotchi sharoitlami o’zi yaratganligi 
uchun bu sharoitlami, hamda, ulaming sinaluvchiga ko’rsatadigan ta’sirini ham 
to’laligicha hisobga olish imkoniyati tug’iladi. Sharoitlaming tadqiqotchi 
tomonidan yaratilishi ulami bir necha marta takrorlash imkonini beradi. Bunday 
takrorlash, bir tomondan, olingan natijalaming ob’ektiv tasdiqlanishi bo’lib 
xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, ma’lumotlar to’planishi va ulami miqdoriy 
baholash imkoniyatlarini ochib beradi.
Shu bilan birga, tajriba metodining salbiy tomoni uni qo’llashdagi maxsus 
yaratilgan sharoitlar o’rganilayotgan psixik holatning tabiiy kechishini izdan 
chiqarishi mumkinligidan iborat (tajriba sharoitlari hayajon, qo’rquv, o’zining 
ijobiy tomonlarini ko’rsatishga intilishni keltirib chiqarishi mumkin), bu esa o’z 
navbatida olingan ma’lumotlaming buzib ko’rsatilishiga olib keladi.
Keyingi yillarda 
psixologik tashhislash metodlari, test sinovlari
keng 
ko’lamda olib borilmoqda.
Psixologiyaning ob’ektiv metodlariga, shuningdek, psixologik tashhislash, 
aniq shaxs, odamlar guruhi, u yoki bu psixik vazifaning holatlari, xususiyatlarini 
baholash yoki aniqlash maqsadida qo’llaniladigan test sinovlari ham kiradi.
Test
deb, bir xil shaklda tuzilgan, qisqa, vaqt bo’yicha chegaralangan, 
miqdoriy kattalik bilan ifodalangan individual tafovutlami o’matish uchun 
mo’ljallangan psixologik tashhislash sinoviga aytiladi. Testlar yordamida 
odamlami o’zaro bir-biri bilan solishtirgan holda o’rganish, ular psixologiyasi 
va hulq-atvoriga baho berish mumkin. Test sinaluvchining o’zini tutishini 
belgilovchi qat’iy qoida bo’yicha sinaluvchilar bajarishi zarur bo’lgan vazifalar 
to’rlamidan iborat. Testlaming bajarilishi javoblaming to’g’riligi mezoni
36

---

bo’yicha baholanadi. To’g’ri bajarilgan vazifalar uchun ballar belgilab 
qo’yilgan. Testning rag’bat materiali barcha sinaluvchilar tomonidan bir xilda 
qabul qilinishi kerak.
Testlarga berilgan javoblami ishlab chiqishning ma’nosi shundan iboratki, 
olingan ma’lumotlar kalit yordamida baholashning ma’lum ko’rsatkichlari, 
masalan, shaxsning xususiyatlari bilan solishtiriladi. Aniqlashning so’nggi 
natijalari test ko’rsatkichlarida o’z ifodasini topadi. Ulaming tashhislashdagi 
ahamiyati, odatda, ko’p sonli sinaluvchilarda statistik hisoblash yo’li bilan 
olingan ko’rsatkichlar bilan qiyoslash orqali aniqlanadi.
Testlar bir necha mezonlarga ko’ra tasniflanadi. Maqsadga ko’ra, tanlash, 
ajratish, tasniflash teslariga bo’linadi. Mazmuniga ko’ra: a) umumiy qobiliyatlar 
uchun (intellektual va kreativ); b) maxsus qobiliyatlar: shaxs testlari, yutuqlarga 
erishish testlari, mezonli-yo’naltirilgan testlarga ajratiladi. Shakliga ko’ra testlar 
individual va guruhli bo’lib, quyidagi turlarga bo’linadi:
- verbal va noverbal (taqdim etilgan vazifalaming shakliga ko’ra);
- blankli testlar («qalam va qog’ozli») - sinaluvchiga taqdim etilish 
shakliga ko’ra;
- asbobli testlar (maxsus asboblar yordamida);
- kompyuter testlari.
Texnika usullari nuqtai nazaridan testlar to’rt turga bo’linadi: 1)