N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

hissiyotlar
va 
shaxsiy mohiyatlarda
ifodalanadi.
Hissiyotlar motivlar bilan bog’liq bo’lgan hodisalar yoki harakatlar 
natijalari 
bahonasida 
paydo 
bo’ladi. 
Agar 
odam 
biror 
narsadan 
xavotirlanayotgan bo’lsa, demak, «o’sha narsa» uning motivlariga dahldordir. 
Faoliyat nazariyasida 
hissiyotlar
faoliyat natijasining uning motiviga nisbatan 
munosabatining aks ta’siri sifatida ta’riflanadi. Agar motiv nuqtai nazaridan 
faoliyat samarali amalga oshirilsa, ijobiy hissiyotlar, agar samara bermasa, 
salbiy hissiyotlar yuzaga keladi, Masalan, qaysi holatlarda odamda g’azab hissi 
paydo bo’ladi: qachonki, maqsadga erishishimiz yo’lida to’sqinliklarga duch 
kelsak. Q^’rquv hissichi? O’zini muhofazalash motivi tahdid ostida qolgan 
holatda. 
edlikchi? Aksincha, motiv o’zidan qoniqish hissiga ega bo’lgan 
holatda.
Bundan shunday xulosa kelib chiqadi: hissiyotlar-juda muhim ko’rsatkich 
bo’iib, ulaming yordamida inson motivlarini aniqlash mumkin.
Endi 
shaxsiy mohiyat
haqida so’z yuritamiz. Yetakchi motiv faoliyat 
maydoniga tushib qolgan 
yuqori sub’ektiv ahamiyatga ega bo’lgan jism, 
harakat yoki hodisa kechinmasidir. SHuni ta’kidlash muhimki, bunda faqat 
yetakchi motiv mohiyat hosil qiluvchi vazifasini bajaradi.
SHaxsiy mohiyat bilan bog’liq noyob hodisani bungacha betaraf bo’lgan 
ob’ekt kutilmaganda sub’ektiv muhim bo’lgan kechinma sifatida ko’riladigan 
«o’tish jarayonlarida» oson aniqlash mumkin. Masalan, agar o’zingiz sayohat 
rejalashtirib, uning yo’nalishini tanlaydigan bo’lsangiz, 
zerikarli geografik 
таЧищрИаг hqpi muhim va ahamiyatli bo’iib qoladi.
9i

---

Qisqacha, 
motivlar
va 
shaxs aloqasi
muammosida to’xtalamiz. Inson 
motivlari sohasi tomonidan shaxs ko’lami va uning fe’l-atvori aniqlanadi.
Odatda, motivlaming zinapoyali munosabatlari to’laqonli anglanmaydi. 
Ular motivlar kelishmovchiligi yuzaga keladigan vaziyatlarda oydinlashadi. 
Juda ko’p holatlarda hayot turli motivlami to’qnashtirib, insondan ulaming 
birini: moddiy manfaatdorlik yoki ishga bo’lgan qiziqish, shaxsiy muhofaza 
yoki g’urur va h.k.lami tanlashga majbur qiladi.
Endi 
motivlar rivoji
kabi muhim masalani ko’rib chiqamiz. Bu masala, 
avvalo, shaxs tarbiyasi va o’zini tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Faoliyat tahlilida harakatning tabiiy yo’nalishi quyidagicha bo’ladi: 
ehtiyojdan motivga, so’ngra maqsad va harakat tomon), Voqeiy faoliyatda esa 
muntazam ravishda teskari jarayon ro’y beradi: faoliyat davomida yangi 
motivlar va ehtiyojlar shakllanib boradi.
Faoliyat nazariyasida motivning maqsad tomon harakat mexanizmi yoki 
maqsadning motivga aylanish mexanizmi mavjud. Ushbu mexanizmning 
mohiyati shundan iboratki, qandaydir motiv tomonidan erishishga harakat 
qilinadigan maqsad vaqt o’tishi bilan o’zi mustaqil holatda undovchi kuchga ega 
bo’ladi, ya’ni, maqsadning o’zi motivga aylanadi. Maktab hayotidan bir misol 
keltiramiz. O’quvchi ma’lum fan bilan unga o’zining sevimli ustozi bilan 
muloqotda bo’lish zavqli bo’lgani uchun shug’ullanadi. Lekin asta-sekin ushbu 
fanga qiziqish chuqurlashib boradi, va o’quvchi uni bo’lajak mutaxassislik 
sifatida ham tanlashi mumkin. Shunday qilib, motiv maqsadga aylandi. SHuni 
ta’kidlash 
lozimki, 
maqsadning motivga 
aylanishi 
ijobiy 
hissiyotlar 
to’planganidagina yuz berishi mumkin, masalan, hammaga ma’lumki, faqat jazo 
berish va majburiy ravishda ishga nisbatan qiziqish yoki muhabbat uyg’otish 
mumkin emas.
5.3. Motiv va motivatsiya
Inson hulq-atvorida iunktsional jihatdan
tavsifi
bog’liq bo’lgan qo’zg’atuvchi va boshqaruvchi
tomonlar mavjud. Psixologiyada inson hulq- 
atvoridagi 
qo’zg’atuvchi 
holatlarni 
tasvirlash 
va 
tushuntirish 
uchun 
qo’llaniladigan tushunchalar orasida motivatsiya va motiv tushunchalari eng 
umumiy va asosiy bo’lib hisoblanadi.
«Motivatsiya» atamasi «motiv» atamasiga qaraganda kengroq tushunchaga 
ega. «Motivatsiya» so’zi hozirgi zamon psixologiyasida hulq-atvomi 
determinatsiyalovchi 
omillardir. 
Bunga, 
xususan, 
ehtiyojlar, 
motivlar, 
maqsadlar, intilishlar va boshqa ko’pchilik) tizimini belgilovchi va hulq-atvor 
faolligini ma’lum darajada tutib turuvchi, rag’batlantiruvchi jarayon xususiyati 
sifatida ikkilangan ma’noda qo’Uaniladi. Biz motivatsiya tushunchasini birinchi 
ma’noda qo’llaymiz. SHunday qilib,