N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Samarali ixtiyoriy esda olib qolishning shartlariga
materialning 
ahamiyatliligi va mohiyatini anglash; uning tuzilishi, tarkibiy qism va 
elementlari o’rtasida o’zaro mantiqiy bog’liqlikni aniqlash; so’z-matnli 
materialda reja, ayanch so’zlami belgilash, materialni chizma, jadval 
ko’rinishida taqdim etish; materialning mazmundorligi va hammabopligi, uning 
inson yo’nalishi va shaxsiy tajribasi bilan solishtirilishi; materialning hissiyotli- 
estetik boyitilganligi; ushbu materialning ma’lum sharoitlarda eslashning 
zarurligiga moyillik; ushbu materialning amaliyotda qo’llash imkoniyati; 
materialning ahamiyatga ega bo’lgan maqsadlarga erishish, masalalami hal etish 
vositasi, faol aqliy faoliyatning ob’ekti sifatida namoyon bo’lishi.
Xotiraning ma’lum samaralari aniqlangan. Agar tekshiriluvchiga lOta 
bo’g’inli qator berilsa, birinchi va oxirgi bo’g’inlar oson esda qoladi, 
o’rtadagilari esa unchalik esda qolmaydi, - bu «chegara samarasi». B.V. 
Zeygamik samarasi - tekshiriluvchilarga vazifalami bajarish taklif etilib, ularga 
bir xillarini oxirigacha yechishga imkon berilsa, boshqalari , yakuniga 
yetkazilmasa, oqibatda tekshiruvdagilar tugallanmagan vazifalami to’liq 
yechilgan vazifalarga qaraganda 2 marta ko’proq eslay oladilar.
Xotiraning navbatdagi jarayoni -
yodda saqlab qolish.
Bu idrok qiingan 
ma’lumotni ma’lum muddatgacha esda saqlab qolishdan iborat bo’lgan xotira 
jarayoni. Esda saqlab qolish xotira jarani sifatida o’zining qonuniyatlariga ega. 
Masalan, esda saqlab qolishning dinamik va statik bo’lishi aniqlangan. 
Dinamik
esda saqlab qolish
operativ xotirada, statik - aksincha, uzoq vaqtli xotirada 
namoyon bo’ladi. Dinamik esda saqlashda material kam o’zgaradi, statikda, 
aksincha, u albatta, o’zgarish va ma’lum qayta tiklanishga uchraydi. Qayta 
tiklanish turli sharoitlarda, masalan, kamroq ahamiyatga ega bo’lgan 
qismlaming yo’qolishi va ulaming boshqa qismlar bilan almashtirilishi, material 
izchilligining o’zgarishida, uning umumlashtirilish darajasida ifodalanadi.
Materialni xotirada tiklash eslash va tanish jarayonlari yordamida amalaga 
oshiriladi.
Eslash
- bu xotiradagi materiafdan keyingi faoliyatda foydalanish. 
Eslashning fiziologik asosini jism va harakatlami idrok qilishda avval hosil 
bo’lgan nerv aloqalarini tiklash tashkil etadi. Eslash 
maqsadsiz
(ixtiyorsiz) va 
maqsadli
(ixtiyoriy) bo’lishi mumkin. Birinchi holatda eslash biz uchun 
kutilniaganda sodir bo’ladi. Masalan, o’qigan maktabimiz yonidan o’tib keta 
turib, beixtiyor bizga ta’lim bergan o’qituvchi yoki maktabdosh do’stlaming 
obrazlarini namoyon qilishimiz mumkin.
229

---

Ixtiyoriy eslashda ongli ravishda maqsadga ega bo’lgan holda eslaymiz. 
Bunday maqsad bo’lib o’tmish tajribamizdan biror voqeani yodga tushirishga 
intilish, masalan, yaxshi yod olgan she’mi esga tushirish maqsadini 
ko’zlaganimizdagi vaziyat hisoblanadi.
Shuningdek, eslashning turli xillari: haqiqiy eslash, yodga tushirish, tanish 
mavjud. Alohida o’rinni xotiralar - shaxsning tarixiy esdaliklari egallaydilar. 
Esga tushirishda
ko’zlangan maqsad - biror narsani eslash - asosiy masalani 
hal qilish imkonini beruvchi oraliq maqsadlarga erishish yordamida amalga 
oshiriladi. Masalan, qandaydir voqeani eslash uchun bu bilan u yoki bu darajada 
bog’liq bo’lgan dalillarni eslashga harakat qilamiz. Bunda oraliq zanjirlardan 
foydalanish 
ongli xususiyatga
ega bo’ladi. Esga tushirish, shuningdek, irodaviy 
jarayon bo’lib hisoblanadi.
Biror ob’ektni 
tanish
uni idrok qilishda sodir bo’ladi va insonda ob’ekt 
haqida hosil bo’ladigan tasavvurlar, uning shaxsiy taassurotlari 
(xotira 
tasavvurlari) yoki so’z bilan ta’riflash (xayol tasavvurlari) asosida shakllangan 
ob’ektni idrok qilish sodir bo’layotganin bildiradi. Masalan, tanishimiz 
yashaydigan, lekin o’zimiz hech qachon u yerda bo’lmagan uyni taniymiz, 
tanish esa, tasavvurimizda aks etgan, bizga avval ta’rifi keltirilgan izlab topish 
mumkin belgilar asosida sodir bo’ladi. Tanish jarayonlari bir-biridan ta’riflanish 
darajasiga ko’ra farqlanadi. Biz ob’ektga nisbatan