N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

mnemik faoliyat
deb ataladi.
Esda olib qolingan materialning anglanganlik darajasiga ko’ra anglangan 
va mexanik esda olib qolish ajratiladi. 
Mexanik esda olib qolish -
bu idrok 
qilinayotgan materialning turli qismlari o ’rtasida mantiqiy aloqani anglamasdan 
turib esda olib qolish. Bunga misol tariqasida statistik ma’lumotlar, tarixiy 
sanalar va h.k.larni esda olib qolishni keltirish mumkin. Mexanik esda olib 
qolishining asosini 
bog’langanlik bo’yicha assotsiatsiya\ax
tashkil etadi. 
Materialning bir qisrni ikkinchisi biian vaqt bo’yicha uning orqasidan kelganligi
22
?

---

sababli unga bog’lanadi. Bunday bog’lanishning yuzaga kelishi uchun 
materialni ko’p marta takrorlash lozim.
Bundan farqli o’laroq, 
anglangan holda esda olib qolish
materialning 
alohida qismlari o’rtasidagi ichki mantiqiy aloqalami tushunishga asoslangan. 
Anglangan holda esda olib qolish doimo tafakkur jarayonlari bilan bog’liq 
bo’lib, asosan, material qismlari o’rtasidagi ikkinchi daraklovchi tizim 
darajasidagi umulashtirilgan aloqalarga tayanadi.
Anglangan holda esda olib qolish mexanik esda olib qolishdan ko’ra 
samaraliroq ekanligi isbotlangan. Xuddi shunday, mexanik esda olib qolishda 
xotirada 1 soatdan so’ng materialning faqat 40%, yana bir necha soatdan keyin 
esa - atigi 20%, angalangan holda esda olib qolishda esa 30 kundan keyin ham 
materialning 40% saqlanib qoladi.
Materialni anglash bir necha xil usullar yordamida erishiladi. Birinchidan, 
o’rganilayotgan materialning 
asosiy fikrlari
ni 
ajratish
va ulami reja ko’rinishida 
guruhlash
zarur. ikkinchidan, 
m a’nodosh tayanch so’zlarni ajratish.
Ushbu 
usulning mohiyati mazmunga ega bo’lgan har bir qismni esda olib qolish zarur 
bo’lgan materialning bosh g’oyasini aks ettiruvchi qaysidir so’z yoki tushuncha 
bilan bog’lashimizdan iborat. Uchinchidan, taqqoslash, ya’ni, jismlar, hodisa va 
voqealar o’rtasida o’xshashlik va farqlarni aniqlash. Ushbu usulning 
ko’rinishlaridan biri o’rganilayotgan materialni avval orttirilgan ma’lumotlar 
bilan solishtirish. Va, nihoyat, anglangan tarzda esda olib qolish va uning esda 
saqlanishining yuqori ko’rsatkichiga erishish metodi 
takrorlash metodi
hisoblanadi.
Takrorlashni 
vaqt 
bo’yicha 
to’g’ri 
taqsimlash juda 
muhimdir. 
Psixologiyada takrorlashning 
kontsentratsiyalash
va 
taqsimlash
usullari 
mavjud. Birinchi usulda materiallar tanaffuslarsiz ketma-ket takrorlanadi. 
Masalan, she’rni yodlash uchun 12 marta takrorlash talab etilsa, o’quvchi uni 
yod olmagunicha ketma-ket 12 marta o’qiydi. Taqsimlangan takrorlashda har bir 
takrorlash keyingisidan vaqt oralig’i bilan ajratilgan bo’ladi. Tadqiqotlarga 
ko’ra, 
taqsimlangan 
takrorlash 
kontsetratsiyalangan 
takrorlashdan 
samaraliroqdir.
Samarali esda olib qolishning ixtiyoriy va ixtiyorsiz shartlari va 
qonuniyatlari aniqlangan.
Maqsadsiz samarali esda olib qolishning shartlari:
kuchli ahamiyatli 
tabiiy seskantiruvchilar; yuqori yo’nalishli faoliyatni yuzaga keltiruvchilar 
(harakt jarayonini to’xtatish yoki tiklash, hodisaning noodatiyligi); ushbu odam 
uchun ahamiyatga ega bo’lgan seskantiruvchilar (kasbiy ahamiyatga ega bo’lgan 
jismlar); alohida emotsional tusga ega bo’lgan seskantiruvchilar; ushbu inson
228

---

ehtiyojlariga 
kuchliroq 
bog’langanlari; 
faol 
harakat 
ob’ekti 
bo’lib 
hisoblanganlari