N. S. Beskrovniyning ilmiy qarashlaridan ko'rinib turibdiki. Neftning noorganik yo'l bilan hosil bo'Iishining ma'litm asoslari mavjud. Hozirgacha metan, ayrim oddiy uglevodorodlar, shuningdek, murakkab tarkibli uglevodoro

NEFT SANOATI — ogʻir sanoat sohasi. Neft va gaz konlarini qidirish, kon quduqlari qazish, neft va neft bilan aralash chiqadigan gazni qazib olish, neft gazini qayta ishlash, neftni quvurlar orqali joʻnatishni oʻz ichiga oladi. Neft sanoati neft quduqlarini mexanik usulda qazishga oʻtilgan davrdan (AQSH, 1859) rivojlana boshladi, deb hisoblanadi. Rossiyada 1-neft qudugʻi Kubanda 1864-y. da qazilgan. Neft sanoati Kanadada 1862-y. dan, Venesuelada 1917-y. dan, Eronda 1908-y. dan paydo boʻlgan. Oʻzbekistonda dastlabki neft koni 1904-y. da ochilgan (Fargona vodiysidagi Chimyon neft konida 278 m chuqurlikdan sutkasiga 130 t neft olingan). Oʻsha yili Vannovsk (hoz. Oltiariq) t. y. styasida neftni kayta ishlash z-di ishga tushirildi. Oʻzbekistonda neft sanoatining paydo boʻlishi shu sanadan boshlanadi. Keyinroq Fargona botigʻida Yorqoʻton, Selroxs konlari ham ochildi, Chimyon-Vannovsk neft quvuri qurildi, neftni qayta ishlash z-di kengaytiriddi. Shu davrda rus va chet el kapitali neft qazib olish, uni kayta ishlash, neft mahsulotlarini sotishni toʻla oʻz nazoratiga oldi. «Santo» — Oʻrta Osiyo neft savdosi shirkati tashkil etildi. 1913-y. da jami 13 ming t neft qazib olindi. Oktyabr toʻntarishidan keyin neft konlari va neftni qayta ishlash korxonalari natsionalizatsiya qilinib, neft konlarini izlash, ishga tushirish ham shoʻrolar hokimiyati ix-tiyoriga oʻtkaziddi. Oʻzbekistonga boshqa respublikalardan, ayniqsa, Rossiyadan koʻplab mutaxassislar kela boshladi. Qoʻqon sh. da «Oʻzbekneft» (1924), Ter-miz sh. da «Termizneft» (1936) trestlari tashkil qilindi. Qoʻqon neft tex-nikumi (1935) ochildi. Urushgacha boʻlgan davrda Surxondaryo viloyatida ham neft konlari ochildi va ishga tushirildi (1935; Uchqizil, Xavdag). 1940-y. da mamlakatda neft olinadigan konlar soni 11 taga yetkazildi. 1941—45 y. larda yangi neft konlari (Fargʻona vodiysida Jan. Olamushuk, Polvontosh, Andijon) ochildi va tez fursatda ishga tushirildi. Oltiariq z-di kengaytirildi. Oʻsha davrda respublikada neft sanoatining infratuzylmasi ham vujudga keldi. 1941-y. da 196 ming t, 1945-y. da 478 ming t neft qazib olindi, 50-y. lardan neft konlarida telemexanizatsiya vositalari qoʻllanil-di, turbinali burgʻilash joriy qilina boshladi. 1959-y. da Fargʻona vodiysi va Surxondaryo viloyatidagi 9 neft konining oʻzidan 1460 ming t dan ziyod neft olindi. Usha davrda Buxoro-Xiva hududlarida topilgan neft konlari ishga tushirildi, ularning negizida neft va gaz qazib olish boshqarmasi tashkil etiddi. 70-y. lar boshidan ayrim neft konlaridagi zaxiralarning tugashi natijasida neft qazib olish kamaydi. Yangi neft konlarini topish uchun chu-qur quduklar qazish oʻzlashtirildi. Vo-ruxda 5200 m, Gʻumxonada 5670 m, Chust-Popda 5805 m, Mingbuloqda 6006 m oʻta chu kur neft quduklari burgʻilandi.

1985-y. da Buxoro-Xiva provinsiyasida yaxshi tarkibli, neft-gaz konden-satli Koʻkdumaloq koni ochildi. Oʻzbekiston Respublikasi mustakillikka erishganidan soʻng Neft sanoatini rivojlantirish masalasi muhim ishga aylandi. 1992-y. 23. dek. da neft va gaz sanoati hamda u bilan bogʻliq barcha korxona, tashkilot, muassasalar yagona boshkaruvga birlashtirilib, «Oʻzbekneftgaz» milliy korporatsiyam tashkil etildi. 1993-y. Fargʻona botigʻining oʻta chuqur qatlamlaridan (Mingbuloq tuzilmasidan) neft otilib chikdi (qidiruvburgʻilash ishlari davom etmoqda). Respublika neft sanoati xalq xoʻjaligining neftga boʻlgan talabini toʻliq qondirish imkoniyatlariga ega. Ayniqsa, Koʻkdumaloq koni jadal surʼatlar b-n ishga tushirildi. 1995-y. da Oʻzbekistonda 7 mln. t ga yaqin neft va kondensat qazib olindi. 1991—2003-y. larda Oʻzbekistonda neft va gaz kondensatini olish 2,8-marta oshdi (1990-y. da 2,81 mln. t; 1997-y. da 7,9 mln. t) va 1995-y. da neft importini tugatib, respublikaning neft mustaqilligini taʼminlashga imkon yaratdi. 2001-y. ning yanv. ga kelib Oʻzbekistonda 59 kondan neft olindi, 17 ta kon ishlatishga tayyorlangan va kon-servatsiyada. 13 ta kon qidiruv holatida. Neft qazib olish va konlarni izlab-tekshirish boʻyicha Oʻzbekiston — Malayziya qoʻshma korxonasi (Oʻz-Maloyl) (1994) tashkil etildi. Oʻzbekiston neft mustaqilligiga erishgach, chetdan neft va neft mahsulotlari tashib keltirishga zarurat qolmadi. 2000-y. da Oʻzbekiston Neft sanoatida gaz kondensata bilan birga 7,53 mln. t neft qazib olindi. Neft-kimyo sanoatining rivojlanishi tufayli hoz. zamon iqtisodiyo-tida neftning ahamiyati ortib bormoq-da. Jahonda Neft sanoati AQSH, Rossiya, Buyuk Britaniya, Saudiya Arabistoni, Eron, Quvayt, Venesuela, Xitoy va b. mamla-katlarda rivojlangan. Mamlakatimiz mustaqillik yillaridan buyon mehnat qilib kelmoqda

ishlab chiqarishning asosiy yo'nalishlaridan biri bo'lgan neft va gaz sanoatiga e'tibor berildi. Shu munosabat bilan Prezidentimiz I.A. Karimov 1992 yil Neft va gaz sektorini rivojlantirish to'g'risidagi qaror va Farmonlarda joylarda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar ko‘lami aniq ko‘rsatilgan qayd etildi. Mamlakatimizda yoqilg‘i-energetika mustaqilligi yangi zavodlar mavjudlar qatoriga kiradi qura boshladi. Yangi zavodlarni ishga tushirish ichki bozorda yoqilg‘i mahsulotlariga bo‘lgan talabni qondirish Mahsulotlarni tashqi bozorga eksport qilish ham rejalashtirilgan edi.Umuman olganda, mamlakatimizda neft va gazni qayta ishlash sanoati mavjud.Birinchi konlar 19-asr oxirida Fargʻona vodiysida ochilgan.1904–1906 yillarda respublikada birinchi Oltiariq neftni qayta ishlash zavodining ishga tushirilishi bilan boshlandi. Zavod asosan neftni birlamchi qayta ishlash uchun ishlab chiqarish quvvati yiliga 1,5 million tonna. tonnani tashkil etadi. 1958 yilda ishlab chiqarishni ko'paytirish maqsadida Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi. Neftni qayta ishlash zavodi va kondensatni qayta ishlash va uni ishlab chiqarish uchun mo'ljallangan quvvati yiliga 5,5 mln. tonnani tashkil etadi. Zavoddagi xom ashyo birlamchi va ikkilamchi gashish bilan yiliga 500 ming tonna neft Ishlab chiqarish quvvatiga ega qurilmalar mavjud. 1996 yil Farg'ona Neftni qayta ishlash zavodi xorijiy ilg'or texnologiyalar (Yaponiya) asosida rekonstruksiya qilindi Hozirgi vaqtda zavodda neft mavjud 50 dan ortiq turdagi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Respublikamizda neftni qayta ishlash bilan bir qatorda tabiiy Gazni qayta ishlashga katta e'tibor berildi. 1971 yil Dekabr oyida Muborak gazni qayta ishlash zavodining birinchi navbati ishga tushirildi tushirildi. Zavod asosan xalq xo‘jaligi uchun eng arzon yoqilg‘i, tabiiy gaz hisoblanadi o'sadi. Zavodning dastlabki quvvati yiliga 5 milliard kub metrni tashkil etadi. m3 gaz qayta ishlashni boshladi. 1978-80 yillarda zavod ikkinchi va Uchinchi bosqich ishga tushirildi, umumiy quvvati yiliga 10 milliard kub metrni tashkil etadi. m3 shakllangan. 1984 yilda to'rtinchi navbat ishga tushirildi va general Yiliga 25 mlrd. m3. Hozirgi vaqtda umumiy kuch Yiliga 30 mlrd. m3. Muborak gazni qayta ishlash zavodi Xom ashyo manbalari asosan yuqori oltingugurt (4,5-5,0%) hisoblanadi. Dengizko'l-Hauzak, Somontepa konlari va oltingugurt miqdori past (0,08-0,3%) Kultak, Zevarda, Pomuk va Alan gaz konlari. Asosiy o'simlik tabiiy gaz mahsulotlari, texnik oltingugurt, qayta tiklandi kondensat va suyultirilgan gaz. Tabiiy gazning asosiy polimer materiallari polietilen, polivinil-xlorid, nitril, akril kislota va un xalq xo'jaligi uchun juda muhimdir nitron tolasi olinadi. Mustaqillik yillariga kelib, 1997 yilda gaz kondensati qayta ishlandi ishlash uchun mo'ljallangan eng ilg'or xorijiy zamonaviy texnologiyalardan biri Fransiyaning “Technip” kompaniyasi texnologiyasi bo‘yicha Buxoro viloyati Qoralbozor tumanidagi Buxoro neftni qayta ishlash zavodi tushirildi. Zavoddagi birlamchi neft va gaz kondensat aralashmasiqayta ishlash jarayonlari amalga oshiriladi.Zavodning umumiy quvvati yiliga 2,5 million tonnani tashkil etadi.

Yer qobig'idagi neft hajmi bir necha millimetr kubometrdan milliardlab kub metrgacha o'zgarib turadi. metrga etadi va to'plam shaklida to'planadi. Amalda neft bir necha ming tonna va undan ortiq massaga ega bo'lgan neft kompaniyalari muhim, bunda neft g'ovakli va o'tkazuvchan (masalan, qumtosh). va ohaktosh). Neft tashkilotlarining chuqurligi Neft zahiralarining asosiy qismi 800-2500 mm chuqurlik.Qadimda ochiq suv havzalari yuzasidan neft yig'ilgan yoki quduqlarda neft bilan namlangan qum yoki ohaktoshdan ajratilgan olingan. Midiyaliklar, misrliklar va boshqalar suv havzasidan neft yig'ishgan Bobilda amalga oshirilgan. 1825 yilda Bokudagi 120 quduqdan 4126 tasi tonna neft qazib olindi.O'n to'qqizinchi asrning o'rtalarida burg'ulash quduqlaridan olingan neft mexanik edi Qazish ishlari boshlandi. Birinchi neft qudug'i 1859 yilda Qo'shma Shtatlarda qazilgan Rossiyada 1864 yilda Kubada burg'ulangan. Yer qa’ridan neft qazib olish ikki turdagi energiya yordamida amalga oshiriladi oshiriladi. Ular er qobig'ining va tashqaridagi quduqning tabiiy energiyasidir uzatiladigan energiya hisobiga. Neft quduqlarining hosil bo'lish energiyasi Hisobdan foydalanish usuli favvora usuli deb ataladi. Bu usul quduqdir ishlab chiqarishning dastlabki bosqichlarida, ya'ni neft tashkilotining bosimi yuqori qachon ishlatiladi. Quduqlarni ishlatishning eng keng tarqalgan usuli eng samarali favvora usuli hisoblanadi. Favvora usulida ishlash quduqning yuqori qismini muhrlash; quduqning ishlashini nazorat qilish va boshqaruv; bu quduqni bosim ostida to'liq yopish imkonini beradi maxsus armatura bilan jihozlangan. Ishlab chiqarish quduqlarida neft qazib olish tashqaridan ta'minlanadi. Bu usul mexanizatsiyalashgan usul hisoblanadi deyiladi Mexaniklashtirilgan usul, o'z navbatida, ikki turga ega: kompressor va nasosning ishlash usullari.Kompressor usulida neft olinadigan quduqqa compressor uning yordamida gaz pompalanadi. Natijada neftning zichligi pasayadi va quduq quduq tubidagi to'ldirish ustunining bosimiquduq tubidagi bosim esa uning qatlamidagi bosim bilan Natijada neft yer yuzasiga qarab harakatlanadi. Shuning uchun bu usul Gaslift usulidir (neftni yuqoriga ko'tarish uchun gazdan foydalanish).ham deyiladi Ba'zan tepa quduqqa yaqin joylashganagar bosimli gaz tashkiloti gaz ishlatilsa, bu usul kompressorsiz gazliftdir usuli. Ayrim konlarda quduqlar gazlift yordamida qaziladi havo ishchi agent sifatida ishlatiladi. Ishchi agent Havoni havo ko'tarish sifatida ishlatishning bu usuli havo ko'tarish deb ataladi amalga oshiriladi. G'arbiy Sibir, Turkmaniston, G'arbiy havo tashish usuli bilan Qozog'istondagi ba'zi quduqlardan foydalaniladi. Quduqlarni quyish usulida nasos ma'lum bir chuqurlikka tushirilmagan va import qilinadigan energiya hisobiga ko'p neft qazib olinadi. Bu dalalarda ishlatiladigan nasoslarning eng keng tarqalganidir eng keng tarqalgan - milya nasoslari.Rod pompasi bilan neftni ko'tarish uchun quduqqa silindr va assimilyatsiya klapanli quvur (1) tushiriladi. Tsilindrda haydovchi relyef klapanli yuqori va pastki piston (2) harakatlanayotganda yopilgan valf yopiladi, chunki u pompalanadi quvur ichidagi suyuqlik bosim ostida va assimilyatsiya valfi ochiq.Piston pastga tushganda, pastki assimilyatsiya valfi yopiladi, yuqori relyef valfi ochiladi. Suyuq tsilindrdan piston yuqoridagi bo'shliqqa o'tadi.. Rodli nasoslarning samaradorligi 200-400 m chuqurlikda neft qazib olish unumdorligi 500 m3 / kun, 3200 m gacha - 20 m3 / kun. Dan oshmaydi.Bundan tashqari, nasos yo'li bilan neft ishlab chiqarish Bu, shuningdek, rodsiz nasoslardan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Bu yerda suv osti nasoslari yordamida nasos maxsus quvvat bilan ta'minlanadi quduq tubiga kabellar. Chuqurlik nasoslari orasida eng chuqur Eng keng tarqalgan portativ elektron nasoslar bilan jihozlangan qurilmalar. Ular olingan neftning 1/3 qismini tashkil qiladi qazib olinadi.Er osti neft va gaz (50-100 m3 / t) (200-300 kg / t) suv, mineral tuzlar (10-15 kg / t) va mexanik aralashmalarga olib keladi. Neftni qayta ishlashga yuborishdan oldin u gaz, mexanik aralashmalar, suvning asosiy qismi va tuzlardan tozalanishi kerak. Neft yer qobig‘ida 500 - 5000 m chuqurlikda joylashgan bo'lib, asosiy qismi 8 0 0 -2 5 0 0 m chuqurlikda. ba'/an undan ham ehuqurroqda uchraydi. Ilgari yeryuzasiga chiqqan nel'uian Ibydalanishgan. Neft yer ostidan uchxil usul: fontan. kompressur (ga/lift) va nasoslar yordamida olinadi.1901-уiIda rotorli usulda birinchi quduq muvaffaqiyatli burg'ilangandan so‘ng, oradan 13 yil o'tib 1914-yilda Xeggem va Pollard tomonidan birinchi raarta burg'ilash eritmalaii haqidagi ma’lumotlar fanga kiritilgan. Ular kanal usulida Oklaxomada quduq burg'ilanganda gilli eritma ishlatish bo'yicba lodqiqctlar o'tkazishgan. Ularning ishlarida, 1901-yillarda Texasda birinchi neft qudug'im burg'ilashda gilli burg'ilash eritmasi qo'llanilgani. 1913-yiIgacha kanat usulida quduqlar burg'ilanganda burg'ilash eritmasi ishlatilmaganligini ta ’kidlab o'tishgan. Burg'iiash eritmalarining xossalari yuqori lezlikda burg'ilash ishlari olib borilayotgattda hamda quduqning maksimal mahsuldorligini yakunlovchi ishlar olib borilayotganda xavfslzlikni ta’minlab berishi kerak. Burg'ilash eritmalarini qo'llash sezilarli xarajatlarga olib keladi. ushbu xarajatlar iqtisodiy tarafdan o'zini oqlashi zamr. Buning uchun esa burg'ilash eritmasini burg'ilash jarayoni da o'zini tutishi va mavjud bo'lgan kimyoviy reagentlar yordamida unga burg'ilash sharoitlari tasir ettiriladi. Neft va gaz qazib olish uchun yer yoki tog' jinslari maxsus burg'ulovchi qurilmalar (burovoylar) yordamida diametri 150—250 mm bo'lgan burg'u quduqchalar qaziladi. Burg'ulash qurilmasining balandligi 54 m. Burg'ulash qanday usulda olib borilmasin quduq chuqurlashib borgan sayin uzunligi 4,5 m va diametri 168 mm li quvurlar bir-biriga ulanib uzaytirib borilaveradi. Burg'ulash jarayonida hosil bo'lgan maydalangan jinslar quduqdan yuvuvchi suyuqlik (loyqa eritma) yordamida chiqarib tashlanadi. Qazish ma'lum chuqurlikka yetgach, maxsus foydalanish quvuri o'rnatilib, quvurning tashqi tomoni sementlab tashlanadi. Keyingi qazish ishlari diametri foydalanish quvuridan kichik bo'lgan quvur yordamida amalga oshiriladi va shu yo'sinda kerakli chuqurlikkacha qazib boriladi. So'ngra oxirgi quvur ham sementlanadi. Eng yirik tepa qismi ham armature yordamida mahkamlanadi. So'ngra mahsuldor portlatish yo'li bilan ochiladi. Keyingi yillarda qazish ishlari qiya holda ham amalga oshirilgan. Bu usul juda foydali bo'lib, burovoy o'rnatish mumkin bo'lmagan joylarda ham (masalan, dengiz osti, aholi yashaydigan joylar, qurilishlari bo'lgan joylar) qazish ishlarini olib borish imkonini beradi.Odatda neft va gaz yer ostida joylashgan chuqurligi, harorati va boshqalarga bog'liq holda 1—50 MPa bosim ostida bo'ladi. Kon ochilgan boshlang'ich davrlarida neft quduqdan yer yuzasiga o'zi otilib chiqadi. Neft qazib olishning bunday usuli fontan usuli deyiladi. Barcha gaz quduqlaridan foydalanish yer qatlamlarining bosimi tufayli fontan usulida olib boriladi, neft olinavergach qatlamdagi bosim kamayadi. So'ngra majburiy yo'l bilan chiqarishga o'tiladi. Majburiy yo'llarga: quduqqa nasos tashlab chiqarish va kompressor usullari kiradi. Quduqqa nasos tashlab chiqarish usulida, quduq diametridan kichikroq diametrli uchiga nasos o'rnatilgan quvur quduqqa tashlanadi va nasos neftni yuqoriga chiqarib beradi. Kompressor usulida quduqqa katta bosimda neft gazlari yoki havo yuboriladi. Gazlar o'zi bilan neftni ham olib chiqadi. Ayniqsa, yer ostiga neft qatlamlariga gaz yoki havo yuborib katta bosim hosil qilish usuli keng qo'llaniladi. Bu usullarni qo'llash bilan kondagi neftning 50 % ni olish mumkin. Neft kamaygan konlardan foydalanish uchun yer osti neft qatlamlariga turli usullar bilan ta'sir ko'rsatadilar. Masalan, gidravlik usulida (suv yuborib), kislota bilan ishlov berish, burg'u quduqlariga bug' yuborish yoki issiq suv yuborish yoki yer ostida neftning ozroq qismini yoqish va boshqalar. Bu usullarni qo'llash neft chiqarishni 80—90 % ga yetkazadi. O'zbekistonda Farg'ona neft konlaridan foydalanish asosan XX asrning dastlabki yillaridan boshlangan. Dastavval Chimyon (1904-yil), keyinchalik Moylisoy, Selroxa, Neftobod (1934 - yil) Andijon neft konlari ishga tushirildi. Farg'ona vodiysida 30 dan ortiq neft konlari bor. Buxoro, Sirdaryo va Qashqadaryodagi Povontosh (1944-yil), So'x, Xaudag (1944- yil), Lalmikor, Kakaydi (1939- yil), Uchqizil (1940), Sariton (1956), Muborak, Qoraxitoy,Ayzovod, Qorabair va boshqa neft konlaridan neft qazib olinmoqda.Neft qazib chiqarish yildan-yilga o'sib bormoqda. Respublikamiz mustaqillikka erishgach ikkita juda yirik neft koni: Namangandagi Mingbuloq va Qashqadaryodagi Ko'kdumaloq neft konlari topildi. Ularning har qaysisidan yilida5—6 mln tonna neft qazib olish mumkin. Neft asosan suvdan okeanlardan ko’proq olinadi.

REFERAT
NEFT VA GAZ

KIMYOSI VA FIZIKASI

SHOMUROTOV DAVLATBEK