N. Rahmatullayeva A. Kamalov ijtimoiy menejment

Sh
R

F1
1,1

F2
1,1

6-rasm. Boshqarishning chiziqli-shtabli strukturasi²²

Shtablarning vazifasi har xil muammolarni o‗rganish orqali rahbarlarga qaror qabul qilishda yordam berishdan iborat. Bunday shtablarga ehtiyojning paydo bo‗lishiga asosiy sabab – bu tashkilot-lardagi funksiyalarning murakkablashuvidir.

22. 
    Sharifxo‗jayev M., Abdullayev Y. Menejment: Darslik. T., 2001.
    

171

Bu yerda mehnat taqsimoti ikki turdagi maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Chiziqli rahbarlar korxonaning bosh maqsadiga erishish yo‗lidagi birlamchi vazifalarning bajarishiga javobgar bo‗lsalar, shtabdagilar esa birlamchi vazifalarga tobe bo‗lgan ikkilamchi vazifalarning bajarilishiga javobgardirlar. Ular maslahat berish funksiyasini bajaradilar. Chiziqli rahbarlarning asosiy vazifasi taklif etilgan ijobiy va salbiy maslahatlar ichidan maqsadga muvofiqligini aniqlash va uni uzil-kesil qabul qilishdan iborat. Shtablarning tashkil qilinishi va bunday yordamchilarga ega bo‗lgani uchun korxona faoliyati bir tomondan yengillashadi, boshqa tomondan esa olinadigan maslahatlar qarama-qarshi bo‗lganligi sababli murakkablashadi. Shunday hollarda har ikkala tomon o‗zinikini ma‘qullashga, o‗z obro‗larini saqlashga harakat qiladi. Natijada o‗rtada nizo chiqadi. Shtabdagi menejerlar o‗zlarini mutaxassis, o‗z sohalarining bilimdoni ekanligini isbotlamoqchi bo‗lsalar, chiziqli rahbarlar esa yakka rahbar ekanliklarini pesh qiladilar.
G‗arb menejmentidagi ayrim nazariyotchilar bu ikki turdagi menejerlar korpusini yaxlit tashkilot tarkibidagi qarama-qarshi sotsial guruh deb atashadi. Bu yerda shtabdagilar o‗zlarini elita darajasida his etadilar. Yirik korporatsiyalardagi shtablar, ko‗p hollarda, mazkur korxonaning asosiy markaziy organlariga aylanib qoladilar va chiziqli organlar faoliyatini murakkablashtirishga urinadilar. Bunday vaziyatdan qutilish uchun korxonalar boshqarish strukturasiga o‗zgartirishlar kiritib shtablar sonini yoki ularning xodimlarini qisqartirishga erishadilar. Bu strukturaning afzalligi shundan iboratki, chiziqli rahbarlar o‗z diqqatlarini ilmiy-tadqiqiy ishlarga emas, balki asosan korxonaning joriy faoliyatiga qaratadilar. Kamchiligi esa boshqaruv tizimiga ortiqcha bo‗g‗inlarning paydo bo‗lishi, natijada boshqarish tezkorligining susayishi, boshqarish xarajatlarining o‗sishidadir.
Boshqaruvning funksional strukturasi rahbarlar va struktura bo‗g‗inlarini har xil vazifalarga va aniq bo‗linmalarda boshqaruv
172

faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgandir. Bunda har bir boshqaruv bo‗g‗iniga muayyan funksiyalar biriktirib qo‗yiladi. Masalan, biri marketingni, ikkinchisi ishlab chiqarishni, uchunchisi esa moliyani boshqarish bilan shug‗ullanadi. Boshqarish apparatini funksional ixtisoslashtirish uning samaradorligini ancha oshiradi. Boshqarishning hamma funksiyalarni bajarishi lozim bo‗lgan universal rahbarlar o‗rniga o‗z sohasini puxta biladigan, o‗z shtatiga ega bo‗lgan, o‗ziga topshirilgan ish uchastkasi uchun javob beradigan mutaxasislar apparati paydo bo‗ladi.

7-rasm. Boshqarishning funksional strukturasi²³

Albatta, funksional xizmatlar rahbarlari va mutaxassislari: o‗z sohasini chuqur va puxta biladigan, jarayonlar va hodisalarni tahlil qilish va baholash qobiliyatiga ega bo‗lgan, o‗z xulosa va tavsiyalarini himoya qila oladigan, chiziqli struktura rahbarlarini shu tavsiyalarni amalga oshirish maqsadga muvofiqligiga ishontira oladigan kishilar bo‗lishi kerak.
Funksional bo‗linmalar bevosita barcha quyi struktura bo‗linmalarining (A1, A2, A3, B1, B2, B3) faoliyatini boshqaradi. Funksional boshqarish u yoki bu funksiya vakolatiga taalluqli tor doiradagi masalalar bo‗yicha quyi bosqich organlari va bo‗linmalari

23. 
    Sharifxo‗jayev M, Abdullayev Y. Menejment: Darslik, Т., 2001.
    

173

faoliyatiga rahbarlikni ta‘minlaydi. Masalan, korxonaning reja bo‗limi sexlarning reja byurolariga rahbarlik qiladi. Bunda ham funksional bo‗limlar rahbarlarining vertikal bo‗yicha iyerarxiyasi va bo‗ysunishi mavjud. Ammo chiziqli strukturadan farqdi o‗laroq, bunday bo‗ysunish ma‘muriy emas, balki sof uslubiy maslahatli bo‗ysunishdir. Masalan, korxona reja bo‗limining boshlig‗i sex reja byurosi boshlig‗iga hatto aynan shu vazifaga doir masala bo‗yicha ham buyruq berish huquqiga ega bo‗lmaydi. Biror ma‘muriy buyruqni korxona direktori sex boshlig‗iga buyurishi mumkin, sex boshlig‗i esa sex reja byurosi boshlig‗iga shunday buyruq bera oladi.
Albatta, funksional xizmatlar rahbarlari va mutaxassislari: o‗z sohasini chuqur va puxta biladigan, jarayonlar va hodisalarni tahlil qilish va baholash qobiliyatiga ega bo‗lgan, o‗z xulosa va tavsiyalarini himoya qila oladigan, chiziqli struktura rahbarlarini shu tavsiyalarni amalga oshirish maqsadga muvofiqligiga ishontira oladigan kishilar bo‗lishi kerak.
Boshqaruvning chiziqli struktura sharoitida ishlaydigan rahbarlariga malakali yordam ko‗rsatish uchun funksional va idoraviy tashkilotlar tashkil etiladi va bu tashkilotlarning vazifasi boshqaruv qarorlarini tayyorlash va rahbarlarga malakali yordam berishdan iborat.
Hozirgi zamon korxonalari faoliyatidagi ko‗pgina muammolarni hal etish gorizontal bo‗yicha kelishib olish va muvofiqlashni talab etadi. Bu funksiyalarni turli xizmatlar bajaradi, ularni mazmuni va muddatlariga ko‗ra kelishib olish, ishlab chiqarishning ko‗pgina unsurlarini tutashtirish lozim. Goho funksional xizmatlar o‗rtasidagi bu gorizontal aloqalar juda cho‗zilib ketadi, ular bahs va nizolar bilan amalga oshiriladi. Chiziqli struktura rahbari esa ko‗p sonli bo‗linmalar ishini muvofiqlashtirishga juda qiynaladi.
Chiziqli-funksional boshqaruv strukturasida asosiy boshqaruv chiziqli boshqaruv hisoblanadi. Hamma boshqaruv bosqichlarida va
174

mustaqil uchastkalarni boshqarish faoliyatida chiziqli rahbarlar ajratiladi. Ularga ishlab chiqarishi xo‗jalik faoliyatini yakkaboshchilik boshqarish huquqi berilgan bo‗lib, u olingan natijalarga to‗liq javob beradi.

R1

F1

R2

F2

F4

1,1 2,1 3,1

U1

U2

U3

U4

U5

8-rasm. Boshqaruvning chiziqli funksional strukturasi²⁴

Hozirgi zamon korxonalari faoliyatidagi ko‗pgina muammolarni hal etish gorizontal bo‗yicha kelishib olishni va muvofiqlashni talab etadi. Masalan, korxona yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarishga o‗tadigan bo‗lsa: materiallarni sarflashning yangi normasini ishlab chiqish, mehnat normalarini qayta ko‗rib chiqish, turli kasblardagi ishchilarni tayyorlash va qayta tayyorlash, yangi materiallarga ehgiyojni aniqlash, yetkazib beruvchilar bilan aloqa o‗rnatish, yangi texnologiya va texnikani joriy etish va hokazolar talab qilinadi.
Boshqaruvning murakkab tizimlari egiluvchanligini ta‘minlash uchun chiziqli-funksional tuzilmalarga matritsali tuzilma ko‗rinishidagi boshqaruvning dasturiy-maqsadli shakllari kiritiladi: loyiha bo‗yicha boshqarish, mahsulot bo‗yicha boshqarish, tekshiruv komissiyalari va h.k.
Mexanik tarzda tashkil etilgan strukturani ko‗nikma xosil qilingan struktura bilan almashtirishi usuli. Mexanik tarzda tashkil etilgan

24. 
    Qosimova D. Menejment nazariyasi: O‗quv-qo‗llanma. T., 2011.
    

175

strukturaga quyidagi salbiy tomonlar xos: gorizontal tabaqalanishdagi keskinlik, iyerarxik aloqalardagi qat‘iylik, me‘yorlashtirilgan mas‘uliyat, yuqori darajadagi rasmiyatchilik, qarorlar qabul qilinishidagi o‗ta markazlashuv va unda ko‗pchilik boshqaruvchilarning qatnasha olmasligi. Bu strukturani ko‗nikma xosil qilingan, sinovdan o‗tib o‗zini oqlagan struktura bilan almashtirish ma‘quldir.
Mexanik tarzda tashkil etilgan struktura ichida turli shakllardagi uzviy strukturani tashkil qilish. Bu degan so‗z korxona tarkibiga venchur va innovatsiya, ya‘ni biznesga tavakkalchilik bo‗limlari, biznes-markazlar, ekspert guruhlari, ishchi, brigadalar guruhlarini tashkil qilishni bildiradi. Venchur va innovatsiya bo‗limlaridagi tadbirkorlar yangi texnologiya uchun o‗zlarining kapitalini yoki olgan qarz mablag‗larini tavakkal qiladilar. ―Venchur‖ iborasi tadbirkor, rahbar yoki menejerning tavakkalchilikdagi: uddabironligi, epchilligi, serharakatligini, quntli, matonatligini, dadilligi, jasoratligini, jo‗shqin, biznesga berilib ketishini bildiradi.
Hozirgi zamon kompaniyalar faoliyatida ko‗pgina muammolarni hal etish gorizontal bo‗yicha kelishib olishni va muvofiqlashni talab etadi. Masalan, kompaniya yangi turdagi lizing xizmatlarini ko‗rsatishga o‗tadigan bo‗lsa: xizmat ko‗rsatishning yangi normasini ishlab chiqish, mehnat normalarini qayta ko‗rib chiqish, turli kasblardagi ishchilarni tayyorlash va qayta tayyorlash, yangi materiallarga, xizmatlarga ehtiyojni aniqlash, yetkazib beruvchilar bilan aloqa o‗rnatish, yangi texnologiya va texnikani joriy etish va hokazolar talab qilinadi. Bularni mazmun va muddatlariga ko‗ra kelishib olish, ishlab chiqarishning ko‗pgina unsurlarini tutashtirish ishlarini turli xizmatlar bajaradi. Goho funksional xizmatlar o‗rtasidagi bu gorizontal aloqalar juda cho‗zilib ketadi, bahs va nizolar bilan amalga oshiriladi. Chiziqli struktura rahbari esa ko‗p sonli bo‗linmalar ishini muvofiqlashtirishga juda qiynaladi. Bu muammolarni yangi tashkiliy boshqaruv strukturalarish tuzish yo‗li bilan, aniqrog‗i, chiziqli-funksional boshqaruv strukturalarini tuzatishlar kiritish yo‗li bilai hal etiladi.

176

Matritsaviy struktura bo‗ycha boshqarish ancha murakkab bo‗lib, u mahsuloti nisbatan qisqa ―umr‖ ko‗radigan va tez-tez o‗zgarib turadigan korxonalar tomonidan qo‗llaniladi. Bu struktura korxonada gorizontal aloqalarni yo‗lga qo‗yishga va ulrni zamonaviy kompyuterlar yordamida murakkab buyurtmalarni bajaruvchi turli xil korxonalar faoliyati bilan bog‗lashga, texnika sohasida yuqori malakali xizmat ko‗rsatishga va ekspertizani ta‘minlashga qaratilgan. Ushbu strukturani ―To‗r‖ ko‗rinishda tasavvur etish mumkin. U ikki turdagi strukturaning, ya‘ni
funksional struktura, mahsulot bo‗yicha strukturalarning kombinatsiyasini ifodalaydi. Ko‗rib turibmizki, gorizontaliga funksional vazifalar (ishlab chiqarish, sotish, reklama va h.k.), vertikaliga esa texnologiya va boshqaruv sohasida yangiliklarni joriy etish bilan shug‗ullanuvchi maxsus guruhlar joylashgan. Mazkur strukturaga binoan bir vaqtning o‗zida to‗rtta yangi mahsulot bo‗yicha loyiha tuziladi²⁵. Har bir loyiha uchun alohida rahbar javob beradi. Guruhlarning to‗rttasi ham mahsulotni loyihalashdan to sotishgacha bo‗lgan barcha jaryonda qatnashadi. Boshqarishning matritsali strukturasining mohiyati shundaki, unda har bir xodim ayni bir vaqtning o‗zida loyiha bo‗yicha boshqarishda, shuningdek, o‗zining funksional organida xizmatda bo‗ladi hamda ikki yoqlama bo‗ysunadi. Bu strukturaning o‗ziga yarasha afzalliklari bor. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi: boshqarishi jarayonidagi gorizontal aloqalarning uzunligini keskin qisqartiradi va tartibga soladi, qarorlar qabul qilishni tezlashtiradi va ularning mazmuni hamda natijalari uchun mas‘uliyatni oshiradi, korxonaning ichki va tashqi sharoitlariga ta‘sir etuvchi omillarning o‗zgarishiga tezda ko‗nikma xosil qiladi va shunga muvofiq ravishda amal qiladi, chiziqli bo‗ysinish vositasida bo‗lim ichida byurokratiyaga bo‗lgan moyillikni bir qadar so‗ndiradi va h.k.

25. 
    Мескон М.Х., Алберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента / Пер. с англ. М.: Дело, 2004. С. 350.
    

177

Bo‗lim rahbari

1-		2-		3-		4-
mahsulot		mahsulot		mahsulot		mahsulot

Yangi mahsulotni

yaratish
Reklama qilish
Bozorni o‗rganish
Sotish
Moliya
Ishlab chiqarish

1-		2-		3-		4-
guruh		guruh		guruh		guruh

9-rasm. Boshqarishning matritsali strukturasi²⁶

Shu bilan bir qatorda bu strukturaga ham ayrim kamchiliklar xos. Bu uning murakkabligi va boshqaruv organlarining real vakolatga ega emasliklarida namoyon bo‗ladi. Bunday tushunmovchilik nafaqat rahbarlarni, shuningdek, ularning qo‗l ostidagi kishilarning ham noqulay holatga tushib qolishiga sabab bo‗lishi mumkin. Oqilona boshqaruv tizimlarining shartlari yoki mezonlari sifatida quyidagilar namoyon bo‗ladi: a) boshqaruv bo‗g‗inlarining uning funksiyalariga mosligi; b) boshqaruv iyerarxiyasida iloji boricha pog‗onalar sonining kamligi; d) har bir pog‗onada barcha zarur boshqaruv funksiyalariga diqqatni qaratish; e) funksional bo‗g‗inlarning funksional tarmoqlarga moslashishi; f) har bir funksional bo‗g‗inning yagona boshqaruv jarayonida ishtirok etish xarakterining aniq namoyon bo‗lishi; g) boshqaruvning har bir bo‗g‗inida jamoalar «kirish» va «chiqish» manbalari sonining eng kam bo‗lishi.
Menejmentning tashkiliy tuzilmasi boshqaruv tuzilmasi sxemasida, ish jadvallarida, tuzilmaviy bo‗linmalar to‗g‗risidagi holatlarda,

26. 
    Qosimova D. Menejment nazariyasi: O‗quv qo‗llanma. T., 2011.
    

178

shuningdek, bajaruvchilar uchun lavozim instruksiyalarida hujjatlashtiriladi.