N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

3. B ozor sharoitida sa n o a t korxonalarining m aq sa d i va vazifasi
Z am onaviy korxona-m ustaqil x o 'ja lik yurituvchi su b 'e k t b o 'lib , ulam ing 
ishlab chiqarish vositalari va boshqa m ulklari rejali iqtisodiyot sharoitlaridagidek 
davlatning o'zig ag in a tegishli b o 'lm ay d i. Shu sababli korxonalar m ulkchilik 
shakliga k o 'ra , davlat va nodavlat, tarm oq belgilariga k o 'ra , m ashinasozlik, 
energetika, m etallurgiya, neft va gaz sanoati, qurilish m ajm uaviyi, oziq-ovqat, 
yengil sanoat, savdo va hokazolar, ishlab chiqarish m iqyosi va xodim lar soniga 
k o ’ra, yirik, o 'rta va kichik, faoliyat yuritish m uddatiga k o 'ra , uzluksiz, m avsum iy 
va uzlukli korxonalarga b o 'lin ad i.
B iroq ushbu belgilardan q at'in azar, deyarli har bir korxona N izom asosida 
faoliyat yuritadi. N izom da korxonaning nom i, m anzilgohi, yuqori turuvchi idorasi 
va bu idoraning nom i, N izom ja m g 'a rm a si, bank m uassasalaridagi rekvizitlari, 
korxona 
rahbariyatining 
lavozim lari, 
rahbar 
shaxslam ing 
m ajburiyatlari, 
tuzilm aviy b o 'lin m a la r ro 'y x ati, hisobot tartibi va hokazolar k o 'rsatilg an bo'ladi.
A gar N izom da korxonaning tashkiliy-huquqiy vazifalari belgilangan b o 'lsa, 
uning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanm a fondlar, 
pul m ablag'lari va boshqa aktivlar kiruvchi N izom ja m g 'a rm a sig a tayanadi. N izom
ja m g 'a rm a si qonunga asosan korxonani tashkil qilish jaray o n id a ta 'sisc h ila r -
davlat, huquqiy va jism o n iy shaxslar tom onidan shakllantiriladi. K orxona 
rivojlanishi va ishlab chiqarishning kengayib borishi, darom ad hajm i va boshqa 
m oliyaviy tushum lam ing ortishi natijasida N izom ja m g 'a rm a si ko'paytirilishi 
m um kin. 
U m um an 
olganda, 
N izom ja m g 'a rm a si 
korxonaning 
iqtisodiy 
barqarorligi va m oliyaviy jih a td a n b a q u w a tlig in i aks ettiradi.
K orxonani turli jihatlariga k o 'ra tavsiflash m um kin:
ishlab-chiqarish va texnika m unosabatlarida korxona - ishlab chiqarilayotgan 
m ahsulotlar hajm i va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga m iqdor va sifat 
jih atid an m os keluvchi m ashinalar tizim i;
ijtim oiy m unosabatlarda korxona - turli kategoriyadagi xodim lar o 'rtasid a 
ularning huquq va m ajburiyatlari asosida yuzaga keluvchi m unosabatlar ;
tashkiliy-huquqiy m unosabatlarda korxona huquqiy shaxs sifatida faoliyat 
yuritadi;
m oliyaviy-iqtisodiy m unosabatlarda korxona - tarm oqning m ustaqil b o 'g 'in i 
b o 'lib , o 'z -o 'z in i m oliya bilan ta'm in lash , o 'z -o 'z in i boshqarish, y a 'n i bozor 
m unosabatlari tam oyillarida faoliyat yuritadi.
A m aldagi qonunchilikka asosan korxona davlat ro 'y x atid an o'tg an id an
keyingina huquqiy shaxs sifatida tan olinadi. D avlat ro 'y x atid an o 'tish uchun 
birinchi o 'rin d a quyidagi hujjatlar aham iyatga ega b o 'lad i: ta 'sisc h in in g arizasi;
14

---

korxonaning N izom i; korxonani tashkil qilish haqida qaror yoki ta'sisch ilar 
shartnom asi; davlat bojini to 'lag an lik haqida kvitansiya va boshqalar.
K o r x o n a o 'z i g a x o s b o 'l g a n m a lu m b e l g i l a r g a e g a :
birinchidan, korxona o 'z ig a tegishli va x o 'jalik boshqaruvidagi xususiy 
m ulkka 
ega 
b o 'lib , 
ushbu 
m ulk 
u n in g
faoliyatini 
m oddiy-texnikaviy 
im koniyatlarini, iqtisodiy m ustaqilligini va ishonchliligini ta'm inlaydi;
ikkinchidan, 
korxona 
kreditorlar, 
ju m lad an , 
davlat 
bilan 
o 'z a ro
m unosabatlardagi 
m ajburiyatlar yuzasidan 
o ’z m ulki 
bilan ja v o b berish 
xususiyatiga ega b o 'lad i;
uchinchidan, korxona x o 'ja lik aylanm asida o 'z nom idan harakat qilishi 
m um kin, y a'n i qonunga asosan x o 'ja lik faoliyati yurituvchi ham korlar, m ahsulot 
(ish, xizm at) istc'm o lch ilari, xom ashyo va asbob-uskuna ctkazib bcruvchilar 
ham da boshqa huquqiy va jism o n iy shaxslar bilan shartnom a tuzish huquqiga ega;
to 'rtin ch id an , korxona qonunchilikka asosan sudda d a 'v o g a r va jav o b g ar 
sifatida qatnashish huquqiga ega;
b eshinchidan, korxona m ustaqil balans yoki sm etaga ega b o 'lib , ishlab 
chiqarish va m ahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi ham da davlat 
idoralari tom onidan belgilangan tartibda o 'z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi;
oltinchidan, korxona o 'z nom iga ega b o 'lib , unda korxonaning tashkiliy- 
huquqiy shakli o 'z aksini topadi.
H ar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va 
m uom ala jaray o n larid an iborat b o 'la d i. K orxonaning ishlab chiqarish sohasidagi 
faoliyati - yangi m ahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni 
tashkillashtirishda nam oyon b o 'lad i. qayta ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat - 
ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va u lam in g m alakasini oshirish, ishlab 
chiqarish vositalarini yangilash va kengaytirish jaray o n larid a aks etadi. M uom ala 
sohasidagi 
faoliyat 
esa 
ishlab 
chiqarishning 
m oddiy-texnika 
ta'm in o tin i 
tashkillashtirish, m ahsulot (ish, xizm at)lam i sotish va foydalanilgan ishlab 
chiqarish vositalarining darom ad shaklida qaytib kelishida k o ’zga ko'rinadi.
K orxonalarni ijtim oiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil 
qiluvchi ikkita tarkibiy qism - tizim ning o ’zi(korxona) va ushbu tizim faoliyat 
yurituvchi tashqi m uhitni k o 'rib chiqish lozim . K orxonaning ichki m uhiti ishlab 
chiqarish vositalari, pul m ab lag 'lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil 
topadi.
Ichki m uhitning o 'z a ro aloqalari natijasida tayyor m ahsulot paydo b o 'lad i, 
ishlar bajariladi va xizm at k o ’rsatiladi, y a 'n i to 'g 'r i y o 'lg a q o 'y ilg an ishlab 
chiqarish va m ehnatga haq to 'la sh faoliyati yuzaga keladi.
K orxonalarning tashqi m uhit bilan aloqasi u lam ing tashqi tizim ga chiqishida 
r o 'y berib (resurslam i ja lb qilish, ulam ing qiym atini aniqlash, xom ashyo, m aterial
15

---

va y o q ilg 'in in g o 'z vaqtida etkazib turilishi va hokazo), tashqi m uhitga ishlab 
chiqarilgan tovar va xizm atlar oqirni yordam ida ta 's ir k o 'rsatish jarayonida 
nam oyon bo'ladi.
K orxonalar faoliyati sam aradorligini aniqlab beruvchi tashqi m uhit - bu, 
birinchi o 'rin d a m ahsulot iste'm o lch ilari, xom ashyo va boshqa m aterial etkazib 
beruvchilar, shuningdek davlat idoralari ham da korxonaga yaqin jo y d a yashovchi 
aholi hisoblanadi.
B ozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy yo'nalishlari 
quyidagilar hisoblanadi:
bozor va uning rivojlanish istiqbollarini m ajm uaviy ravishda o 'rg an ish
yordam ida, xaridorlam ing m ahsulot va xizm at turlariga m avjud va yuzaga kelishi 
m um kin b o 'lg a n talablarini aniqlash;
m ahsulotning yangi m odellari va nam unalarini yaratish b o 'y ic h a ilm iy- 
tadqiqot faoliyatini tashkil qilish;
xaridorlar talablariga m os keluvchi tovarlam i ishlab chiqarish; 
ishlab 
chiqarishni 
rejalashtirish, 
dasturlash, 
m uvofiqlashtirish 
va 
m oliyalashtirish;
m ahsulotni 
taqsim lash 
va 
sotish 
tizim ini 
tashkil 
qilish 
va 
uni 
m ukam m allashtirish;
korxonaning barcha faoliyatini, jum ladan, ishlab chiqarish, sotish, reklam a, 
texnik xizm at k o 'rsatish va hokazolam i boshqarish.
A lbatta, zam onaviy korxonalam ing k o 'p qirrali faoliyati yuqorida sanab 
o 'tilg a n y o 'n alish lar bilangina cheklanib qolm aydi. A m aliyotda u lar fan-texnika 
taraqqiyoti va davlat tom onidan am alga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi 
talablari bilan to 'ld irilish i m um kin. Biroq, yuqorida aytib o 'tilg an lard an q at'inazar, 
x o 'ja lik rivojlanishining har bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi 
vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur:
• korxona egasining darom ad olishi;
• iste'm olchilarni ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlar bilan ta'm in lash ;
• xodim lam i ish haqi bilan ta'm in lash ;
• korxonaga yaqin jo y lard a yashovchi aholi uchun ish jo y lari yaratish;
• atrof-m uhitni m uhofaza qilish;
• korxona faoliyatida to 'x ta b qolishga y o 'l qo'ym aslik;
• ishlab 
chiqarishni 
tashkil 
etish 
va 
boshqarish 
shakllarini 
m ukam m allashtirish;
• ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejam korlikka rioya qilish.
X o 'jalik faoliyatining jo riy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan
quyidagi funksiyalam i am alga oshirishni talab qiladi:
ishlab chiqarish va shaxsiy iste 'm o l uchun m ahsulotlam i tayyorlash;
16
I

---

\
m ahsulotlam i iste'm olchilarga sotish va etkazib bcrish; 
sotuvdan keyin xizm at ko'rsatish; 
ishlab chiqarishning m oddiy-tcxnika asosini ta'm in lash ; 
xodim lar m ehnatini tashkil qilish va boshqarish;
soliqlam i to 'lash , byudjetga to 'lan u v ch i ixtiyoriy yoki m ajburiy badal va 
to 'lo v lam i am alga oshirish ;
am aldagi standartlar, m e'y o riy la r va davlat tom onidan chiqarilgan qonun- 
qoidalarga rioya qilish.
Bu vazifalar korxonalam ing hajm i, qaysi tarm oqqa m ansubligi, ijtim oiy 
infratuzilm aning m avjudligi, m ahalliy hokim iyat idoralari bilan m unosabatlarga 
asoslanib aniqlashtiriladi. B ugungi bozor iqtisodiyoti va fan-texnika taraqqiyoti 
korxonalam ing am alga oshiruvchi vazifalarini kengaytirishi ham da ulam ing 
faoliyatidagi ishlab chiqarish ko'rsatkichlarini yanada yaxshilash uchun yangi 
vazifalar belgilab bcrishi mum kin.
H ar bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan 
m ahsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va m iqyosi, jo ylashishi, boshqa 
tarm oqlar bilan aloqalari va boshqa k o 'rsatk ich lari bilan farq qiladi. B iroq 
bulam ing barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish 
m asalalarini har b ir korxona uchun individual tarzda alohida ishlab chiqish kerak, 
degani em as, albatta. A lohida korxonalar guruhiga nisbatan q o 'lla sh m um kin 
b o 'lg a n um um iy q arorlam i tayyorlash m um kinligi nazariy va am aliy jih atd an
isbotlab berilgan.
Bu 
bilan 
korxonalam ing 
ishlab 
chiqarish, 
m ehnat 
va 
boshqaruvni 
tashkillashtirish m asalalarini bir xil turda hal qilish m um kin b o ’lgan guruhlarini 
aniqlash m aqsadida ulam i tasniflashning m aqbulligini izohlash m um kin.
K orxonalam ing 
eng 
m uhim
xususiyatlari 
ularning 
qaysi 
tarm oqqa 
qarashliligi; hajm i; ishlab chiqarishning turli jab h alarin i qam rab olganligi; 
ixtisoslashtirish 
darajasi 
va 
bir 
turdagi 
m ahsulotlam i 
ishlab 
chiqarish 
m iqyosi;ishlab chiqarishni tashkillashtirish usuli ham da uni m exanizasiyalash va 
avtom atlashtirish; 
tashkiliy-huquqiy 
shakllarini 
prognozlashtirishga 
b o g 'liq
bo'ladi.
Qaysi tarm oqqa qarashliligiga k o 'ra korxonalar ishlab chiqarish va noishlab 
chiqarish (m ashinasozlik, k o 'm ir qazib chiqarish, su g ’urta va hokazo) sohalariga 
m ansub b o 'lish i m um kin.
Ishlab chiqarilayotgan m ahsulot turi va k o 'rin ish ig a k o 'ra , korxonalar sanoat, 
qishloq x o 'jalig i, transport, m oliya-kredit va boshqalarga b o 'lin ad i.