N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

N a zo ra t va m uhokam a uchun savollar:
1. “ K orxonalar to 'g 'ris id a ” gi qonunga asosan korxonaga ta ’r if bering.
2. “ H arakatlar strategiyasi to 'g 'ris id a ”gi Farm oni qachon qabul qilindi?
3. “H arakatlar strategiyasi 
uchinchi y o 'n alish i doirasida bajarilgan ishlar haqida
fikrlang?
4. K orxona N izom i nim a va uning tarkibi nim adan iborat?
5. B ozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy yo'nalishlarini
sanab bering.
26

---

1.2-M A V Z U . SANOAT KORXONALARI RIVOJLANISHINING
STRATEGIYASINI SH A K LLANTIRISH
1.
Strategik aham iyatga ega tarm oqning m illiy iqtisodiyotdagi roli
2.
Sanoat korxonalari strategiyasining m ohiyati va maqsadi
3.
Sanoat korxonalarining rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish
4.
K orxona strategiyasi va sam aradorligiga ta ’sir etuvchi om illar
I. S trategik aham iyatga ega tarm oqning m illiy iqtisodiyotdagi roli
N cf-gaz sanoati m am lakatim iz iqtisodiyotida m uhim o 'rin egallaydi. U shbu 
soha nafaqat energiya ishlab chiqaradi, balki к о 'p lab tarm oqlar u chun zarur 
b o 'lg an polim erlar, organik kim yoviy m oddalar ham da azotli m ineral o 'g 'itla r
ishlab chiqarishda asosiy xom ashyo bazasi hisoblanadi. O ’zbekistonda neft-gaz 
sanoatining rivojlanishi bir nechta bosqichlam i qam rab oladi.
B uxoro - X iva neft-gaz rayonlari ocqilishi m unosabati bilan neft zaxiralariga 
ega konlar yana beshtaga ortdi. Lekin bu konlar 1961-1965-yillarda atigi 306,7 
m ing tonna neft berdi. F arg 'o n a vodiysidagi 15 ta kondan 7 m ln. 516 m ing tonna, 
Surxondaryo viloyatidagi 3 ta kondan 1 m ln. 29,3 m ing tonna va B uxoro-X iva 
neft-gaz viloyatidagi 5 ta kondan b o r-y o 'g 'i 306,7 tonna n eft qazib olindi. Shu 
tariqa, respublikada qazib olingan neft 1924-yilda 5,6, 1940-yilda 119, 1958-yilda 
1297, 1961-yilda 1709 va 1965-yilda 1800 m ing tonnani tashkil qildi. K eyingi 
besh yilda respublikada neft ishlab chiqarish keskin kam aydi. 1965-yilda 
tashqaridan neft olib kelish 1962-yildagiga qaraganda 1,7 baravar oshgan edi.
U shbu yillarda respublikada neft m ustaqilligi zaiflashishiga avvalo bu 
hududdagi 
ikkita neftni 
qayta 
ishlash zavodining m ahalliy neft bilan 
ta’m inlanishining pasayishi, yetm agan xom ashyo g 'a rb iy T urkm anistondan 
keltirilishi, keltirilgan neftning narxi F arg 'o n a va B uxoro neftidan ikki baravar 
yuqoriligi sabab edi. Bu, albatta, neftni qayta ishlash zavodlarining iqtisodiy 
ko'rsatkichlariga salbiy ta'sir ko'rsatardi.
O 'zb ek isto n d a neft qazib olish va uni qayta ishlash sanoati yangidan barpo 
etildi va rivojlandi. F arg 'o n a vodiysi, B uxoro, Q ashqadaryo, Surxondaryoda 
yangi neft konlari izlab topildi va ishga tushirildi. 1970-yilda O 'zb ek isto n d a 1672 
m ing tonna neft qazib chiqarildi. Bu sobiq Ittifoqda qazib olingan neftning 5% ini 
tashkil etardi.
K eyingi yillarda O 'zb ek isto n d a 80 dan ortiq turli (yuqori zaxiraga ega 
kategoriyali) neft-gaz konlari topildi. F arg 'o n a, Surxondaryo, B uxoro-X iva, 
Ustyurt kabi neft-gaz konlari, havzalari va viloyatlari k a sh f etildi. B uxoro-X iva 
viloyatida G azli, K ogon, M uborak, D en g izk o 'l rayonlari bilan birga yangi konlar 
ochildi va ocqilish arafasida. O 'zb ek isto n d a neft konlari asosan yura, b o ’r,
27

---

palcgcn va neogen davri c h o 'k in d i jinslarining turli qatlam larida qatnashgan va 
joylashgan.
N eftning fizik xossasi uning tarkibiga b o g 'liq . T arkibida 87% gacha 
uglevodorod, 10-15 % gacha vodorod, 0,05-05, ba’zan 5 % gacha kislorod, ju d a oz 
m iqdorda vanadiy, fosfor, kaliy, nikel, tem ir uchraydi. D unyo m iqyosida qazib 
olinayotgan barcha neftlarda oltingugurt m iqdori, odatda, 1 % dan ortiq. 
Surxondaryo 
vodiysida 
qazib 
olinayotgan 
paleogen 
neftlari, 
ayniqsa, 
oltingugurtga boy (3,1-6,3 % ).
R espublikada qazib olinadigan neftdan X IX asrning 2-yarm igacha faqat 
kerosin 
olinib, 
qolgani 
chiqindiga 
chiqarib 
tashlanardi. 
Ichki 
yonuv 
dvigatellarining ixtiro etilishi va texnik taraqqiyot benzinga b o 'lg a n talabni 
oshirdi. N eftdan dastlab kerosin, benzin, dizel y o q ilg 'isi, keyinchalik esa sintetik 
tolalar, lOOdan ortiq kim yoviy xom ashyo va o 'g 'itla r olina boshladi. B irgina 
1965-1970-yillar davom ida F arg 'o n a va O ltiariq neftni qayta ishlash zavodlarida 
benzin ishlab chiqarish 13, kerosin ishlab chiqarish 21, dizel y o n ilg 'isi ishlab 
chiqarish 81, m oylash y o g 'la ri olish 59 va m azut ishlab chiqarish 64% ga oshdi.
R espublikam izda iqtisodiyotni erkinlashtirish va chuqurlashtirish davrida 
neft resurslaridan oqilona foydalanish, chuqur qayta ishlashga asoslangan holda 
yangi m ahsulotlar ishlab chiqarish keng m iqyosda o 'zlashtirilm oqda. 1991-2002- 
yillarda bu sohani boshqarish strukturasi va texnik jih o zlash , neft qazishni 
takom illashtirish tufayli neft va gaz ishlab chiqarish hajm i oshdi. N atijada 1995- 
yilda respublikaga neft chetdan im port qilinm adi va O 'zb ek isto n neft 
m ustaqililigiga erishdi. 
Bu m ustaqillik sobiq Ittifoq tarkibidagi boshqa 
respublikalarda iqtisod chuqur inqirozga uchragan, ya'ni iqtisodiy aloqalar va 
savdo aloqalari uzilgan, n arxlar oshgan va inflyatsiya zo 'ray g an davrga t o 'g ’ri 
keldi.
N eft 
m ustaqilligiga 
erishishda 
"M uborakneftgaz" 
davlat 
korxonasi 
geologlari, parm alovchilari, quruvchilarining hissasi ayniqsa katta b o 'ld i. Chunki 
bu korxonada m ustaqillik yillarida 15 neft-gaz va 14 gaz kondensati konlaridan 
ju d a katta m iqdorda m ahsulot qazib olindi. C hunonchi, 2000-yilda 3743,7 tonna 
neft, 2475 m ing tonna kondensat ishlab chiqarilgan b o 'Isa, 2002-yilda 
tayyorlangan neft 3600,0, kondensat esa 2430 m ing tonnaga etdi. Bu respublikada 
qazib olingan neft va kondesatning 90 % dan k o 'p in i tashkil qiladi.
B undan tashqari, bu korxona 2000-yilda 34164 va 2002-yilda 36000 mln. 
m3 tabiiy gaz qazib oldi va iste'm olchilarga yetqazib berdi, 2002-yilda 
T urkm aniston R espublikasiga 240 m ing t. n eft sotdi, qolgan tovar m ahsulotlarni 
M uborak (M G PZ ), B uxoro (Q oravulbozor) va F a rg 'o n a neftni qayta ishlash 
zavodilari 
va gaz uzatish boshqarm asiga topshirdi. 
O 'zb ek isto n d a neft 
m ustaqilligi m ustahkam lanishiga asosan 1997-yilda "K o'kdum aloq" konida gaz
28

---

yuqori bosim da ncft konlariga haydalgani, B uxoroda 2,5 mln. tonna gaz 
kondensatini qayta ishlash quvvatiga ega zavod ishga tushirilishi asos b o 'ld i.
T o 'g 'r i, keyinchalik neft konlarida zaxiralar kam ayishi m um kin. A m m o 
kelajakda asosan gazokondensat quduqlar hisobiga neft m ustaqilligini saqlash 
im koni bor. R espublikam izda neft qazib olish asosan neft atrofida joylashgan suv 
yoki gaz bosim ini oshirish, qatlam g'o v ak larid ag i neftni quduq zoboyiga y ig 'ish
usuli bilan am alga oshiriladi. Suv bosim i, odatda, b o sh lan g 'ich neft zaxirasining 
50-80% ini, gaz esa atigi 20-50% ini siqib chiqaradi. Biroq tashqaridan 
berilayotgan 
suv 
qazib 
chiqarilayotgan 
neftning 
o ’rnini 
to 'la
egallay 
olm aganligidan bosim kam ayib ketadi. N atijada neftning favvora b o 'lib tabiiy 
otilishi tugaydi.
Shundan keyin neft kom pressor yordam ida chiqariladi. A ynan 1997-yilda 
"K o'kdum aloq" konida ishga tushirilgan (y o 'llari bosim i 50 atm .) kom pressor 
stansiyasi ushbu ishni boshqargan va u gazkondensat 
qazib olish hajm ini 
k o'paytirishga im kon berm oqda. N eftni kom pressor bilan chiqarishda quduqqa 
gaz yoki havo haydaladi, ular neftga aralashib, zichligini kam aytiradi, natijada 
neft va gaz aralashm asining soxta quduq yuzasigacha k o 'tarilib , neftning favvora 
b o 'lib otilishi davom etadi.
O 'zb ek isto n d a neft quduqlardan nasoslar yordam ida ham olinadi. Q atlam
bosimi uzluksiz pasaya borishi natijasida quduq debiti tushishi neft chiqarishning 
iqtisodiy ko'rsatk ich larin i yom onlashtiradi. N eft konlarini ishga solish, ayniqsa, 
yer osti gidrodinam ikasi rivojlanishi natijasida neft chiqarishning yangi usullari 
yaratildi. U lar yordam ida neft qatlam lariga suv yoki gaz haydash y o 'li bilan 
qatlam bosim ini butun ekspluatatsiya m obaynida birday ushlab turishi mum kin.
Bu yutuqlarga asosan 1992-yilda neft sohasida uchta strategik va asosiy 
tam oyillarni bajarish asosida crishildi:
■ neft va gaz qazib olishni kuchaytirish va respublikaning neft m ustaqiligini 
ta'm inlash uchun K o'k d u m alo q , A lan U rga, Janubiy T andirchi va boshqa 
konlarda katta ishlar bajarildi;
■ neft va gazni qayta ishlash tcxnologiyasini chuqurlashtirish va ularning sifati 
xalqaro standart talablarga ja v o b berishini ta'm inlash uchun 1997-yilda B uxoro 
neftni qayta ishlash zavodini ishga tushirish, F arg 'o n a neftni qayta ishlash 
zavodini ta'm irlash va yangi texnologiya kom pleksi - gidrosesulfizasiya 
uskunasining o 'm a tilish i asosiy vazifa qilib q o 'y ild i.
Y angi texnologik uskunalar ishga tushirilishi natijasida tozalangan m ahsulot 
hajm ini k o 'p ay tirish im koni yaratildi. R espublikada neftni qayta ishlash sanoati 
nvojlandi va o g 'ir sanoatning neftni qayta ishlovchi ham da neft m ahsulotlari 
tayyorlovchi sohasiga aylandi. O 'zb ek isto n neft m ustaqilligi va ekologiya 
borasidagi 
xalqaro 
m ajburiyatlarni bajarishi kelajakda yoqilg 'i-en erg etik a
29

---

sohasida ilm iy-texnikaviy va ekologik siyosat olib borish jaray o n id a davlat 
tom onidan am alga oshirilayotgan chora-tadbirlar sam aradorligiga bo g 'liq .
M azkur chora-tadbirlar neft m ahsulotlari ishlab chiqaruvchi lam ing encrgiya 
sarfini kam aytiruvchi texnika va texnologiyani jo riy qilishda huquqiy va iqtisodiy 
m uhitni barpo etish, neft resurslari sam aradorligini oshirish, zaxiralarini 
ko'paytiradigan innovatsiya texnologiyalari 
iqtisodiy raqobatbardoshligini 
oshirishga 
y o'naltirilgan 
q o 'sh im ch a 
investitsiyalam i 
shakllantirish 
va 
rag'batlantirishdan iborat. Bu esa, neft m ustaqilligi davom iyligini ta'm inlashga 
asos b o 'lad i.