N. N. Azizxodjaeva tomonidan yozilgan bo‘lib, oliy maktab o‘qituvchilari pedagogik mahorati va pedagogik texnologiyalar zamonaviy muammolarini ochib beradi

material va
formal nazariyasini 
belgilab berdi. Ta’lim mazmunining material nazariyasi 
ayrim manbalarda 
didaktik materializm 
yoki 
qomusiylik 
(ensiklopediznT 
deb yuritildi.
Bu nazariyaning asosiy maqsadi fanning turli sohalaridan mumkin qadar 
ko‘p miqdorda bilim berishidir. Bunday qarashni Ya.A. Komenskiy ham
yoqlagan u o ‘zining darsligida o ‘quvchilarga zarur bo‘lgan barcha bilimlami 
joylashtirish uchun ko‘p yillik hayotini bag‘ishladi. Ya.A. Komenskiyning 
zamondoshi ingliz shoiri va tarixchisi Djon M ilton (1608-1674) ham ta ’lim 
mazmunini shunday tushungan.
Formal nazariya 
yoki 
didaktik formalizm 
ta ’lim mazmunini qobiliyatlar 
va bilishga bo ‘lgan qiziqishni o ‘stirish vositasi sifatida tushuntiradi. Didaktik 
form alizm ning nazariy asosini bir faoliyat sohasida olingan bilim va 
ko‘nikm alam i ikkinchisiga ko‘chirish holati tashkil etadi.
Qadimgi yunon olimi Geraklit didaktik formalizm tarafdori bo‘lgan. 
Uningcha, “K o‘p bilim aql o‘rgata olmaydi”. Siseron ham shunday fikrdadir.
Yangi davrga kelib, I.I. Pestalossi ham da I. Kant falsafasi neogumanizm 
g‘oyasiga asoslangan holda, didaktik formalizm nazariyasini olg‘a suradi. 
Ulam ing /fikricha, o ‘qitishning bosh maqsadi 
“o‘quvchining to 'g ri fikrlash
yokiformal ta ’limi
”ni kuchaytirishdan iborat. Bunga yaqin fikrlami A. Disterveig 
o ‘zining “Nemis o ‘qituvchilariga qo ‘llanm a”sida (1850) ham bayon qilgan 
edi.
T a’lim mazmuni formal nazariyasi o ‘qituvchilarining xizmatlari shunda 
ediki, ular ta ’lim oluvchilarning qobiliyati, bilishga qiziqishlari, ulaming 
diqqati, xotirasi, tasawuri, tafakkurini o ‘stirish zarurligiga diqqatni qaratdilar. 
Bu nazariyaning ojizligi esa ulaming ta ’lim dasturlarida ko‘proq ko‘rgazmali 
predmetlari (til, matematika)ning aks etganligida edi.
H ar ikkala nazariya K.D. Ushinskiy tom onidan qattiq tanqid qilindi. U 
shunday yozgan edi: “Aqlning formal rivojlanishi bu m uhim bo‘lmagan 
belgi, chunki aql haqiqiy real bilimlarda rivojlanadi” (K.D. Ushinskiy, 
Asarlar to ‘plami. 8-jild, 661-b.)
11

---

K.D. Ushinskiy fikriga, maktab insonni bilimlar bilan boyitishi va ayni 
zamonda bu boylikdan foydalanishni o ‘igatishi lozim. U didaktik formalizm 
va didaktik materializm birligi g‘oyasini yoqlab chiqdi.
XIX va XX asr oralig‘ida AQShda